W pierwszych latach XX wieku władze samorządowe śląskiego Bielska i galicyjskiej Białej powołały do życia dwa odrębne muzea. Starszym było Muzeum Miejskie w Białej, utworzone z inicjatywy profesora bielskiego gimnazjum Erwina Hanslika uchwałą Rady Miejskiej z 19 grudnia 1902 roku. W tym samym czasie na forum Rady Miejskiej sąsiedniego Bielska z podobną inicjatywą wystąpił tamtejszy proboszcz ewangelicki ks. dr Artur Schmidt. Na jego wniosek w następnych miesiącach zorganizowano w Bielsku, Białej i okolicy wielką akcję zbierania pamiątek o wartości historycznej. Jej rezultat pokazano w czerwcu 1903 roku w bielskiej Strzelnicy (obecnie Bielskie Centrum Kultury przy ul. J. Słowackiego) jako tzw. wystawę miejscowych starożytności. W kilka miesięcy później radni powołali do życia Muzeum Miejskie w Bielsku. Upłynęło jednak nieco czasu, nim obie placówki udostępniono dla zwiedzających.

Muzeum w Białej otwarto 3 grudnia 1904 roku. Zajmowało cztery lokale w południowym skrzydle pierwszego piętra ratusza, sąsiadując z pokojami Towarzystwa Obywatelskiego (niem. Bürgerverein). Funkcjonowało tutaj do 1920 roku, kiedy to jego działalność zawieszono, eksponaty zmagazynowano w jednym pomieszczeniu, a lokal przeznaczono do innych celów. Muzeum otwarto ponownie dopiero w 1932 roku, tym razem w suterenach budowli – działało do wybuchu II wojny światowej, po czym zostało zamknięte. Długoletnimi opiekunami zbiorów byli: dyrektor katolickiej szkoły ludowej Franciszek Farny i emerytowany naczelnik Komunalnej Kasy Oszczędności Wilhelm Kroczek.

Muzeum w Bielsku otwarto dla publiczności 25 lutego 1906 roku w budynku tzw. starego ratusza przy Rynku 9, gdzie funkcjonowało do 1941 roku. Dzięki staraniom jego kustosza, mistrza kominiarskiego Edwarda Schnacka, w okresie międzywojennym ekspozycję znacznie rozbudowano. Od 1931 roku zajmowała osiem sal na drugim piętrze budowli i jedno niewielkie pomieszczenie na piętrze trzecim, pewna część eksponatów zdobiła też korytarz i klatkę schodową. Było to wówczas jedno z większych muzeów regionalnych w Polsce, trzecie na Śląsku, po placówkach działających w Katowicach i Cieszynie.

W 1941 roku, podczas okupacji niemieckiej, oba muzea miejskie połączono w jedno tzw. Heimatmuseum (Muzeum Regionalne), które ulokowano w Białej, w dawnym domu cechowym sukienników przy dzisiejszym placu Wolności 7. W lutym 1945 roku, w trakcie działań wojennych, większość zgromadzonych eksponatów uległa zniszczeniu bądź została zrabowana, a ich los pozostaje nieznany.

Po zakończeniu wojny zadecydowano o reaktywowaniu działalności Muzeum. Tworzeniem placówki, przeniesionej do zamku książąt Sułkowskich w Bielsku, zajął się Stanisław Oczko, który kierował nią (z kilkuletnią przerwą) do 1980 roku. Muzeum Miejskie w Bielsku otwarto dla publiczności 14 lutego 1947 roku, jednak już w 1950 roku upaństwowiono je, a w następnym roku jako Muzeum Państwowe w Bielsku-Białej podporządkowano Muzeum Górnośląskiemu w Bytomiu. Placówka, która pełną samodzielność odzyskała w 1963 roku, po utworzeniu województwa bielskiego (1975) awansowała do rangi Muzeum Okręgowego w Bielsku-Białej. Od lat siedemdziesiątych XX wieku przybywały oddziały terenowe, dwa z nich później usamodzielniły się: Muzeum Juliana Fałata w Bystrej Śląskiej (1973), Muzeum Techniki Włókienniczej (1979, od 1995 roku Muzeum Techniki i Włókiennictwa), Muzeum Emila Zegadłowicza w Gorzeniu Górnym (1980–1993), Muzeum w Kętach (1981–2000) oraz Muzeum Dom Tkacza (1992). W latach 2000–2013 instytucja podlegająca władzom samorządowym Województwa Śląskiego funkcjonowała pod nazwą Muzeum w Bielsku-Białej, a obecnie działa jako Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej z główną siedzibą na Zamku Książąt Sułkowskich oraz trzema oddziałami, którymi są: Stara Fabryka (do 2013 roku Muzeum Techniki i Włókiennictwa), Dom Tkacza oraz Fałatówka.

Więcej informacji na temat historii Muzeum znaleźć można w naszych publikacjach:

• Bielsko-Bialskie Studia Muzealne III, Bielsko-Biała 1997
• Obraz pamięci, Bielsko-Biała 2018