Wznoszący się w centrum Bielska-Białej zamek jest najstarszą i największą zabytkową budowlą na terenie historycznego miasta Bielska. Według legendy w jego miejscu znajdował się niegdyś gródek rozbójników napadających na podróżujących kupców. Książę opolski Kazimierz (†1229/30) miał zdobyć ową fortalicję i wytępić zbójców, a w miejscu tym wystawić dwór myśliwski, który z czasem rozbudowano do postaci okazałego zamku, przy którym rozwinęło się miasto.

W każdej legendzie kryje się ziarno prawdy. Badania archeologiczne potwierdzają, że w miejscu dzisiejszego zamku w XIII wieku prawdopodobnie istniał drewniany gródek. Pełnił on rolę strażnicy strzegącej przeprawy przez rzekę Białą oraz skrzyżowania ważnych dróg handlowych: szlaku solnego z Krakowa do Cieszyna, na Morawy i do Czech oraz traktu z Górnego Śląska przez Żywiec na Węgry. W drugiej połowie XIV wieku zniszczoną przez pożar strażnicę zastąpił zamek murowany, wzniesiony przez księcia cieszyńskiego Przemysław I Noszaka (†1410). Budowla, od początku włączona w system fortyfikacji Bielska, będąca najsilniejszym elementem jego obwarowań, reprezentowała typ tzw. zamku miejskiego. Pełniła jedocześnie ważną rolę śląskiej warowni granicznej: płynąca w pobliżu rzeka Biała od 1316 roku rozdzielała księstwa dzielnicowe cieszyńskie i oświęcimskie, w połowie XV wieku stała się czesko-polską granicą państwową, a w latach 1526–1772 oddzielała monarchię austriackich Habsburgów od Rzeczpospolitej.

Bielski zamek, z biegiem czasu stopniowo rozbudowywany i przekształcany, przez ponad dwa stulecia służył jako jedna z siedzib Piastów cieszyńskich. W 1572 roku stał się centrum administracyjno-gospodarczym samodzielnego bielskiego państwa stanowego (łac. status minor), którym władali przedstawiciele szlacheckich rodzin Promnitzów (1572–1582), Schaffgotschów (1582–1592), Sunneghów (1592–1724), Solmsów (1728–1742) i Haugwitzów (1742–1752). Od końca XVI wieku przeistaczał się coraz bardziej w szlachecką rezydencję, nie tracąc jednak walorów obronnych: mimo spalenia przez Szwedów pod koniec wojny trzydziestoletniej (1646) jeszcze w 1689 roku zaliczano go do najznaczniejszych na Śląsku.

W 1752 roku bielskie państwo stanowe przeszło w ręce polskiej magnackiej familii Sułkowskich i zostało podniesione przez cesarzową Marię Teresę oraz jej męża Franciszka Stefana do rzędu księstw (niem. Fürstentum, od 1754 roku: Herzogtum). Zamek, zniszczony podczas wielkich pożarów miasta w 1753, 1808 i 1836 roku, przebudowano do dzisiejszej eklektycznej postaci w latach 50. i 60. XIX wieku z inicjatywy księcia Ludwika (†1879). W 1881 roku przesłonił ją od północy piętrowy budynek mieszkalno-sklepowy, wystawiony w miejscu gorzelni i browaru. Z kolei w 1899 roku od strony wschodniej wystawiono ciąg pawilonów handlowych, zwanych bazarami, tworzących efektowną podbudowę architektoniczną dla bryły zamku i kaplicy św. Anny.

Sułkowscy rezydowali w Bielsku do 1945 roku. Po II wojnie światowej w zamku przejętym przez Państwo Polskie ulokowano kilka instytucji kulturalnych, w tym muzeum, które od 1983 roku jest jedynym użytkownikiem historycznej budowli. W 1973 roku, podczas przebudowy układu komunikacyjnego centrum miasta, wyburzono zespół budynków podzamcza, odsłaniając zamek od wschodu i północy. Odnowione wówczas elewacje poddano ponownej renowacji trzy dekady później (2006–2008), wkrótce wyremontowano też i nakryto przeszklonym dachem dziedziniec wewnętrzny (2012–2014). Ostatnim etapem prac było odnowienie kaplicy św. Anny, miejsca spoczynku książęcego rodu Sułkowskich (2019–2021). Zamek, któremu po wielu latach przywrócono dawną świetność, należy dzisiaj do najlepiej rozpoznawalnych obiektów miasta, będąc jedną z jego wizytówek.

Polecamy również nasze publikacje:

• P. Kenig, G. Madej, Bielscy książęta Sułkowscy, jakich nie znacie, Bielsko-Biała 2015
• Zeszyty Sułkowskich III, Bielsko-Biała 2016
• G. Madej, Bielska Linia Książęcego Rodu Sułkowskich (1786-1918), Bielsko-Biała 2018

  Zamek Książąt Sułkowskich – ekspozycje stałe