Kaplica zamkowa pod wezwaniem św. Anny – mauzoleum książęcego rodu Sułkowskich

Najstarsze udokumentowane architektonicznie ślady kaplicy sięgają XVIII wieku. Jej fundament częściowo stanowią relikty średniowiecznych fortyfikacji miejskich i zamkowych. Pierwotnie była mniejszym obiektem poddawanym kolejnym fazom rozbudowy. Niewykluczone, że w tym miejscu funkcjonowała już w czasach władających Bielskiem protestanckich Sunneghów, których kaznodzieją zamkowym był Jerzy Trzanowski nazywany słowiańskim Lutrem.

W 1752 roku, po przejęciu tytularnych dóbr nad Białą przez księcia Aleksandra Józefa Sułkowskiego, w kaplicy odbyło się pierwsze znane z archiwaliów katolickie nabożeństwo. Powstały w 1786 roku inwentarz wyszczególniał we wnętrzu ołtarz główny i dwa boczne, liczne wyposażenie sakralne oraz oratorium. W tym też roku złożono w niej srebrną urnę z sercem zmarłego Aleksandra Antoniego Sułkowskiego – III księcia bielskiego.

Najstarszy wizerunek kaplicy pochodzi z 1801 roku. Została wówczas przedstawiona na panoramie miasta autorstwa Samuela Johanny’ego od strony wschodniej, jako obiekt bez wieżyczki, o trzech oknach, odpowiadający współczesnemu układowi architektonicznemu.

Osiemnastowieczna kaplica ucierpiała podczas wielkiego pożaru miasta w 1808 roku, kolejny z 1836 roku spowodował jej całkowite zniszczenie. W latach 1850–1855 została odbudowana przez Ludwika Sułkowskiego – VI księcia bielskiego, który chcąc podkreślić rezydencjonalny charakter swej siedziby zaplanował kaplicę jako rodowe mauzoleum. Pracami kierował najprawdopodobniej wiedeński mistrz budowlany Johann Pötzelmeyer. Kaplica zyskała wówczas neoromański kostium, stając się pierwszą budowlą na naszym terenie o charakterze historyzującym. W latach 1865–1940 w jej kryptach spoczęło siedmioro przedstawicieli książęcego rodu.

W 1945 roku kaplica została przejęta wraz z zamkiem na cele szkoły oficerskiej żołnierzy sowieckich. Wówczas doszło do jej dewastacji oraz pierwszych włamań do krypt i bezczeszczenia szczątków zmarłych. Do dalszych aktów wandalizmu dochodziło w trakcie funkcjonowania kaplicy jako pracowni rzeźby dla potrzeb ulokowanego w zamku liceum plastycznego.

W 1960 roku budowla została przekazana przez władze miasta Kościołowi polskokatolickiemu, który zabezpieczył krypty, zmienił układ i wystrój świątyni. Nowy właściciel był jej użytkownikiem do początku lat dziewięćdziesiątych, kiedy to przeniósł się do nowo wznoszonego obiektu przy ul. Zygmunta Krasińskiego. W 1998 roku prawnym właścicielem obiektu stało się bielskie muzeum funkcjonujące w zamku od zakończenia wojny. Od tego momentu rozpoczęły się długoletnie prace badawcze, konserwatorskie i archeologiczne, mające na celu przywrócenie obiektowi dawnej świetności.

W latach 2019–2020 przeprowadzono inwentaryzację i prace porządkowe w kryptach, a dzięki Marszałkowskiemu Budżetowi Obywatelskiemu Województwa Śląskiego w roku 2020 wnętrze kaplicy zostało odrestaurowane. Świątynia na powrót stała się mauzoleum książęcego rodu Sułkowskich, integralną częścią zabytkowej przestrzeni bielskiego zamku, który stanowi obecnie siedzibę Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej.

W bieżącym roku rozpoczął się generalny remont wnętrza kaplicy zamkowej, którego zakończenie planowane jest na grudzień. Remont finansowany jest ze środków Budżetu Obywatelskiego.

W murach kaplicy miejsce wiecznego spoczynku znaleźli: