The Historical Museum in Bielsko-Biała

Silesian Voivodeship Cultural Institution

Kaplica Zamkowa Św. Anny

Najstarsze udokumentowane architektonicznie ślady kaplicy sięgają XVIII wieku. Jej fundament częściowo stanowią relikty średniowiecznych fortyfikacji miejskich i zamkowych. Pierwotnie była mniejszym obiektem poddawanym kolejnym fazom rozbudowy. Niewykluczone, że w tym miejscu funkcjonowała już w czasach władających Bielskiem protestanckich Sunneghów, których kaznodzieją zamkowym był Jerzy Trzanowski zwany słowiańskim Lutrem.

W 1752 roku, po przejęciu tytularnych dóbr nad Białą przez księcia Aleksandra Józefa Sułkowskiego (1695–1762), w kaplicy odbyło się pierwsze znane z archiwaliów katolickie nabożeństwo. Powstały w 1786 roku inwentarz wyszczególniał we wnętrzu ołtarz główny i dwa boczne, liczne wyposażenie sakralne oraz oratorium. W tym też roku złożono w niej srebrną urnę z sercem zmarłego Aleksandra Antoniego Sułkowskiego (1730–1786) – III księcia bielskiego.

Najstarszy wizerunek kaplicy pochodzi z 1801 roku. Została wówczas przedstawiona na panoramie miasta autorstwa Samuela Johanny’ego od strony wschodniej, jako obiekt bez wieżyczki, o trzech oknach, odpowiadający współczesnemu układowi architektonicznemu.

Osiemnastowieczna kaplica ucierpiała podczas wielkiego pożaru miasta w 1808 roku, kolejny, z 1836, spowodował jej całkowite zniszczenie. Z inicjatywy Ludwika Sułkowskiego (1814–1879) – VI księcia bielskiego – w 1850 roku rozpoczęto jej odbudowę. Pracami kierował najprawdopodobniej wiedeński mistrz budowlany Johann Pötzelmeyer. Wzniesiono ją wówczas jako budowlę jednonawową o podziale trójprzęsłowym, ze sklepieniem krzyżowo-kolebkowym na gurtach, wspartym na pilastrach. Wejście do kaplicy usytuowano od strony zachodniej w postaci ganka, wzniesionego na dwóch neoromańskich kolumnach. Prowadziły do niego kamienne stopnie z poziomu gruntu usytuowanego znacznie niżej niż obecny. We wnętrzu kaplicy, od strony północnej, na poziomie pierwszego piętra, ulokowano oratorium, mające charakter loży kolatorskiej skomunikowanej z apartamentami książęcymi. Natomiast od strony południowej postawiono ołtarz malowany na biało ze złoceniami, z zawieszonym w centrum obrazem, ukazującym Marię ze św. Anną i św. Joachimem, pędzla Kajetana Hungera (Wiedeń 1845). Według inwentarzy zamkowych w widniejącym powyżej okulusie znajdował się witraż z przedstawieniem Trójcy Przenajświętszej. Ściany świątyni, podobnie jak ołtarz, malowane były na biało. Kaplica otrzymała neoromański kostium, stając się pierwszą budowlą na naszym terenie o charakterze historyzującym. Jej remont zakończono w 1855 roku i wówczas też konsekrowano. Książę Ludwik, chcąc podkreślić rezydencjonalny charakter swej siedziby, zaplanował kaplicę jako rodowe mauzoleum, nakazując wymurowanie poniżej posadzki pierwszej krypty. W latach 1865–1940 w tej oraz kolejnych spoczęło siedmioro przedstawicieli książęcego rodu.

W 1945 roku kaplica została przejęta wraz z zamkiem na cele szkoły oficerskiej żołnierzy sowieckich. Wówczas doszło do jej dewastacji oraz pierwszych włamań do krypt i bezczeszczenia szczątków zmarłych. Do dalszych aktów wandalizmu dochodziło w trakcie funkcjonowania kaplicy jako pracowni rzeźby dla potrzeb ulokowanego w zamku liceum plastycznego.

W 1960 roku budowla została przekazana przez władze miasta Kościołowi polskokatolickiemu, który zabezpieczył krypty, zmienił układ i wystrój świątyni, dwukrotnie przemalowując jej wnętrze. Pierwsze polichromie miały charakter figuratywny jednak wykonane zostały słabym kunsztem artystycznym i warsztatowym dlatego też szybko zostały przykryte skromniejszą dekoracją geometryzującą. Nowy właściciel był użytkownikiem świątyni do początku lat 90., kiedy to przeniósł się do nowo wznoszonego obiektu przy ul. Zygmunta Krasińskiego. W 1998 roku prawnym właścicielem obiektu stało się bielskie muzeum funkcjonujące w zamku od zakończenia wojny. Od tego momentu rozpoczęły się długoletnie prace badawcze, konserwatorskie i archeologiczne, mające na celu przywrócenie obiektowi dawnej świetności.

W latach 2019–2020 przeprowadzono inwentaryzację i prace porządkowe w kryptach, oraz prace archeologiczne pod poziomem posadzki. Dzięki pozyskanym przez Muzeum środkom finansowym z Marszałkowskiego Budżetu Obywatelskiego Województwa Śląskiego w maju 2020 roku ruszyły prace remontowe we wnętrzu kaplicy, które zakończono w lutym 2021 roku.

W trakcie przeprowadzonych prac zabezpieczono malatury z lat 60. XX wieku, a ścianom przywrócono pierwotną białą barwę. Wymieniono okna, w tym sześć górnych, na nowe, z historycznym podziałem czteroosiowym, oraz dolne okulusy. Środkowy na ścianie wschodniej zdobi witrochromia ukazująca herb książąt Sułkowskich wg wzoru z 1752 roku, a w pozostałych stylizowany krzyż maltański symbolizujący związek rodziny z Zakonem Kawalerów Maltańskich. W miejscu niegdysiejszego ołtarza wykonano nowoczesną formę retabulum z tafli matowego szkła, na którym zawieszono zachowany obraz ze św. Anną. Powyżej, w okulusie, nawiązując do istniejącego tu niegdyś witraża z Trójcą Świętą, zainstalowano współczesną kompozycję, ukazującą zstępującą Gołębicę na tle trójkąta Opatrzności Bożej. Na ścianie północnej odkryto zamurowane przez półwiecze oratorium, przywracając mu komunikację z salami pierwszego piętra. Poniżej zawieszono osiemnastowieczny obraz ze sceną Ukrzyżowania, pochodzący z kościoła ewangelickiego w Białej oraz, nawiązując do bogatej przeszłości protestanckiej miasta i zamku, ustawiono zabytkowe płyty nagrobne ewangelików:

- Jerzego Centnera (1599–1654), bielskiego patrycjusza (depozyt Parafii Trójcy Przenajświętszej w Bielsku-Białej),

- Marii Elżbiety Seeliger (1751–1780), żony bialskiego kupca i sukiennika (przekaz Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Białej).

Pomiędzy nimi wyeksponowano fragment zniszczonej w 1945 roku płyty zamykającej pierwotnie najstarszą kryptę książęcą.

Na posadzce kaplicy położono płyty piaskowcowe nawiązujące do pierwotnych z zachowanym w części ołtarzowej świadkiem. Miejsca istniejących pochówków zaznaczono za pomocą napisów epitafijnych wykonanych metodą metalowej inkrustacji w kamieniu. Na wprost wejścia, ponad okulusem z herbem, zawieszono tablice epitafijne, upamiętniające znaczniejszych członków familii książęcej, których groby nie przetrwały do współczesności.

Ze względu na remont otoczenia Zamku Książąt Sułkowskich kaplicę można oglądać z empory od strony ekspozycji stałej w zamku.
 

W murach kaplicy miejsce wiecznego spoczynku znaleźli przedstawiciele książęcego rodu Sułkowskich:

Portret młodego księcia

Aleksander Antoni Sułkowski
(Drezno 1730–Wiedeń 1786)
III książę bielski, II ordynat rydzyński
Generał lejtnant wojsk koronnych, generał dywizji w armii habsburskiej
W kaplicy spoczęła urna z sercem zmarłego
(Portret ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Lesznie)

Zygmunt Sułkowski
(Bielsko 1864–Bielsko 1865)

Portret księżnej

Maria Antonia Sułkowska de domo Gemperle
(Tübach 1832–Bielsko 1870)
Matka dwanaściorga książęcych dzieci
(Portret - Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej - depozyt rodzinny Unterrichter von Rechtenthal)

Portret Ludwika Sułkowskiego

Ludwik Sułkowski
(Bielsko 1814–Bielsko 1879)
VI książę bielski
Członek Towarzystwa Demokratycznego w Bielsku, komendant bielskiej Gwardii Narodowej podczas Wiosny Ludów
1849–1864 emigrant polityczny – polski książę na wygnaniu
Budowniczy kaplicy i bielskiego zamku
(Portret ze zbiorów Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej)

Portret księcia Ludwika Sułkowskiego

Ludwik Sułkowski
(Harrisville 1854–Bijeljina 1880)
Porucznik w c. i k. 6 Regimencie Huzarów
(Portret ze zbiorów Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie)

Portret Alfreda Sułkowskiego

Alfred Sułkowski
(New Bremen 1855–Kraków 1913)
Pan na Grodowicach
Polski działacz społeczny i polityczny w okolicach Sambora
Członek Macierzy Polskiej na Śląsku
(Portret ze zbiorów rodziny Konarskich)

Portret Aleksandra Edwarda Sułkowskiego

Aleksander Edward Sułkowski (New Bremen 1856–Bielsko 1929)
VIII książę bielski
Rotmistrz w c. i k. 6 Regimencie Huzarów
(Portret ze zbiorów Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej)

Księżna Maria Teresa Sułkowska z psem

Maria Teresa Sułkowska de domo baronówna Moser von Ebreichsdorf
(Ebenfurth 1872–Bielsko 1940)
Działaczka społeczna i wolontariuszka uhonorowana Odznaką i Medalem Czerwonego Krzyża
(Portret ze zbiorów Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej)

Aleksander Józef Sułkowski

Aleksander Józef Sułkowski
(Wiedeń 1940–Wiedeń 2020)
X książę bielski
(Portret z archiwum Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej)

Na tablicach epitafijnych zawieszonych na wprost wejścia do kaplicy zostali upamiętnieni:

Aleksander Antoni Sułkowski

Aleksander Antoni Sułkowski
(Drezno 1730–Wiedeń 1786)
III książę bielski i II ordynat rydzyński
Generał wojsk koronnych oraz habsburskich, kawaler maltański, orderu orła białego oraz św. Huberta. Spoczął w Kottingbrunn, a w kaplicy złożono jego serce.
(Portret ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Lesznie)

Józef Sułkowski

Józef Sułkowski
(1773–1798)
Kapitan wojsk polskich i francuskich, adiutant generała Napoleona Bonapartego, kawaler maltański i Virtuti Militari. Zginął w Kairze.
(Portret - zbiory prywatne)

Franciszek Sułkowski

Franciszek Sułkowski
(Drezno 1733–Wiedeń 1812)
Konfederat barski, generał wojsk koronnych oraz habsburskich, kawaler maltański, Orła Białego, św. Huberta, św. Stanisława etc. Twórca pierwszego teatru w Bielsku, autor rozbudowy zamku. Spoczął w Wiedniu.
(Portret ze zbiorów Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej)

Jan Nepomucen Sułkowski

Jan Nepomucen Sułkowski
(Włoszakowice 1777– Terezin 1832)
V książę bielski
Pułkownik napoleoński i Księstwa Warszawskiego, w latach 1807–1815 w służbie wywiadu francuskiego. Zmarł jako austriacki więzień w habsburskiej twierdzy Theresienstadt i został pochowany w anonimowej mogile.
W 2021 roku w krypcie kaplicy złożono urnę z ziemią z cmentarza w Terezinie.
(Portret ze zbiorów Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej)

Luiza Sułkowska de domo baronówna Larisch-Nimsdorf

Luiza Sułkowska de domo baronówna Larisch-Nimsdorf
(Osiek 1790–Słupna 1848)
Właścicielka kopalń i hut na Śląsku, w Królestwie Polskim i Rzeczypospolitej Krakowskiej. Zginęła w Słupnej.
(Portret ze zbiorów Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej)

Maksymilian Sułkowski

Maksymilian Sułkowski
(Bielsko 1816–Wiedeń 1848)
Podróżnik, odkrywca, demokrata i rewolucjonista – uczestnik Wiosny Ludów. Poległ na barykadach Wiednia, został pochowany na cmentarzu wiedeńskiej dzielnicy Heiligenstadt.
W 2021 roku w krypcie kaplicy złożono urnę z ziemią z nieistniejącej nekropolii.
(Portret ze zbiorów Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej)

Teodor hrabia Sułkowski
(Łęczyca 1728–Bielsko 1792)
Podpułkownik wojsk habsburskich, administrator bielskiego zamku, ojciec Józefa Sułkowskiego.
Pochowany w kościele św. Mikołaja.

Widok po skosie na kaplicę, wejście do niej oraz na wieżę
Kaplica Św. Anny
Nocny widok na kaplicę wznoszącą się ponad murem zamkowym
Kaplica Św. Anny
Grafika przedstawiająca zamek wraz z kaplicą
Widok na zamek i kaplicę po przebudowie w latach 1850-1864
Grafika przedstawiająca zamek wraz z kaplicą
Widok na zamek i kaplicę, ok. 1801 (fragment panoramy Johanny'ego)
Wnętrze kaplicy, po prawej wejście, po lewej tablica pamiątkowe, w głębi obraz.
Wnętrze Kaplicy Św. Anny
Wnętrze kaplicy, widok na emporę. Po lewej wejście, po prawej tablice pamiątkowe.
Wnętrze Kaplicy Św. Anny
Obraz wiszący na ścienie, powyżej okno z witrażem.
Wnętrze Kaplicy Św. Anny
Widok na emporę pod którą znajduje się obraz z ukrzyżowanym Chrystusem.
Wnętrze Kaplicy Św. Anny
Tablice pamiątkowe wewnątrz kaplicy
Wnętrze Kaplicy Św. Anny

Footer

The Historical Museum in Bielsko-Biała
address ul. Wzgórze 16, 43-300 Bielsko-Biała
phone sekretariat (pn - pt, 9:00 - 15:00): 33 811 10 35
phone kasa / ekspozycja: 33 817 13 61
e-mail sekretariat@muzeum.bielsko.pl
www www.muzeum.bielsko.pl

Prawa autorskie. W braku odmiennego zastrzeżenia, prawa autorskie do treści niniejszej strony internetowej posiada Muzeum Historyczne w Bielsku Białej. Żadne materiały, poza materiałami określonymi jako materiały do pobrania, znajdujące się na niniejszej stronie internetowej nie mogą być reprodukowane lub przesyłane w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób bez pisemnego zezwolenia jej Właściciela. Treści w materiałach do pobrania nie mogą być w żaden sposób modyfikowane bez pisemnej zgody Właściciela tej strony internetowej.

RODO

Zastrzeżenia prawne. Właścicielem i operatorem niniejszej strony internetowej jest Muzeum Historyczne w Bielsku – Białej z siedziba przy ulicy Wzgórze 16, 43-300 Bielsko - Biała. Publikowane na stronie internetowej informacje i cenniki nie stanowią oferty handlowej w rozumieniu art. 66 Kodeksu Cywilnego. Muzeum Historyczne w Bielsku – Białej dokłada wszelkich należytych starań w celu zapewnienia rzetelności prezentowanych informacji. Istnieje jednak zawsze ryzyko pojawienia się pewnych nieścisłości.