Jak powstało Bielsko?

Pytanie wydawałoby się banalne. A jednak – gdyby zadać to pytanie – czy odpowiedź jest tak łatwa?

Starsi mieszkańcy naszego miasta pewnie jeszcze pamiętają uroczystości 700-lecia miasta obchodzone już w latach 80-tych ubiegłego stulecia. Odnosiły się one do wzmianek wymieniających osadę Belici w dokumencie biskupa wrocławskiego Tomasza z roku 1284. Datę tę jako najstarsze świadectwo istnienia Bielska przytaczał Zbigniew Perzanowski – autor prac dotyczących średniowiecznych dziejów miasta w latach 50-tych i początku 70-tych ubiegłego stulecia. Dziś już powszechnie tezę tą odrzucają historycy, łącząc ją z miejscowością w księstwie nyskim. 

Jeżeli więc nie wtedy to, kiedy powstało Bielsko? Walter Kuhn, historyk niemiecki, powstanie Bielska widzi w końcu XIII stulecia, uznając za najstarszą wzmiankę o nim informację z ksiąg krakowskich o niejakim Heningu von Belitz z roku 1302. Według tego badacza miasto powstało na tzw. surowym korzeniu w miejscu wcześniej nie zasiedlonym. Podobnie czas powstania Bielska oceniał Bogusław Krasnowolski, autor rekonstrukcji średniowiecznych stosunków osadniczych w okolicach Bielska-Białej. Według tez tego badacza miasto miało wyrosnąć na terenach należących do nieco wcześniej założonej wsi czynszowej Bielsko (znanej z późniejszych źródeł jako Stare Bielsko). Jeszcze inaczej, w ostatnio wydanej monografii Bielska-Białej, początki miasta widzi Idzi Panic. Według niego Bielsko powstało jako miasto pomiędzy 1305 a 1312, na gruncie wcześniejszej osady. To właśnie w 1312 roku pojawia się pierwsza pewna wzmianka o Bielsku jako mieście. Ma to miejsce przy okazji wystawienia dyplomu księcia cieszyńskiego Mieszka nadającemu mieszkańcom Bielska prawo do użytkowania lasu między Mikuszowicami a Kamienicą. Pełne prawa miejskie Bielsko uzyskało pomiędzy 1316 a 1327 rokiem.

Jak widać, z tego krótkiego przeglądu dość wyraźnie rysuje się pewna wspólnota poglądów na temat czasu wykształcenia Bielska jako organizmu miejskiego. Miało do tego dojść w końcu XIII lub początkach XIV stulecia. Różni ich natomiast wyraźnie pogląd na temat procesu powstania miasta – na tzw. surowym korzeniu (Walter Kuhn) lub na gruncie wcześniejszej osady (Idzi Panic), ewentualnie na obrzeżach późnośredniowiecznej wsi Stare Bielsko (Bogusław Krasnowolski).

Co dziś wiemy na ten temat? Jedynym do niedawna obiektem uznawanym za wcześniejszy od miasta było grodzisko w Starym Bielsku. Jest to pozostałość ufortyfikowanego osiedla, położonego ok. 2 km na zachód od późniejszego miasta Bielska. Z badań archeologicznych przeprowadzonych tutaj w okresie przedwojennym oraz w latach 70-tych i początku 80-tych ubiegłego stulecia wynika, że powstało ono w końcu XII wieku, czyli o około 100 lat wcześniej niż miasto. Odkryto tu pozostałości jam gospodarczych, w tym prawdopodobnie piecowisk do wytopu lub obróbki żelaza oraz pięć obiektów tzw. chat – jedynych do niedawna obiektów mieszkalnych odkrytych na grodzisku. Dziś już wiemy, że obraz ten nie jest prawdziwy. Wykazały to najnowsze badania geofizyczne przeprowadzone na zlecenie bielskiej Delegatury Urzędu Konserwatora Zabytków. Ilość obiektów mieszkalnych jest znacznie większa, a ich układ jest zadziwiająco regularny – rozmieszczony wokół centralnie położonego, prostokątnego placu. Czy mamy tu, więc do czynienia z regularnym założeniem urbanistycznym – pierwszą lokacją osady miejskiej czy też z regularnym układem osady rzemieślniczej, której fortyfikacje służyły również okolicznym mieszkańcom? Wyjaśnienie tych pytań wydaje się nie jest możliwe bez podjęcia na grodzisku dalszych badań archeologicznych.

Ryc. 1. Plan tzw. chaty – obiektu półziemiankowego odkrytego na grodzisku w Starym Bielsku wg Jana Bartysa. Analogiczny obiekt fragmentarycznie został odsłonięty w obrębie ulicy Wzgórze (partia zaznaczona kolorem czerwonym).

Pozostawiając nieco na uboczu naszych rozważań tematykę grodziska w Starym Bielsku wróćmy do kwestii dotyczących początków osadnictwa na wzgórzu staromiejskim. W wyniku badań archeologicznych przeprowadzonych przez Dział Archeologii Muzeum w Bielsku-Białej udało się w znacznym stopniu przybliżyć rozwiązanie tego problemu. Chodzi tu o odkrycia dokonane w roku 2010 r w rejonie ulicy Wzgórze, nieopodal Zamku Sułkowskich (ryc. 2). Odsłonięto tu obiekt półziemiankowy (wkopany w grunt), który ma ścisłe analogie do konstrukcji odkrywanych do tej pory jedynie na terenie grodziska w Starym Bielsku (ryc. 1). Chodzi o charakterystyczne obiekty tzw. chat, zagłębionych w grunt, składających się z partii wejściowej – rodzaju rampy-pochylni oraz właściwej izby. Odkryty obiekt posiada konstrukcję drewnianą identyczną do starobielskich chat. Tworzą je słupy w narożnikach oraz w dolnej partii belki, do których przylegały pionowe dranice tworzące ściany budowli (ryc. 3). W zasypisku i w klepisku tego obiektu odkryto materiały zabytkowe datowane na wiek XIII I XIV – fragmenty naczyń glinianych, wyroby drewniane, skórzane oraz żużle żelazne (ryc. 4-7).

Ryc. 2. Lokalizacja odkrytych obiektów półziemiankowych w obrębie ulicy Wzgórze.

Odkrycie tego typu obiektu na terenie wzgórza staromiejskiego ma niezwykle istotne znaczenie dla stanu naszej dotychczasowej wiedzy o początkach Bielska. Okazuje się bowiem, że obiekty przypisywane najwcześniejszej fazie zasiedlenia w rejonie Bielska nie dotyczą wyłącznie grodziska w Starym Bielsku. Potwierdza to datowanie odkrytych obiektów. Z belki podwalinowej pierwszego z nich - półziemianki z zachowaną dolną partią konstrukcji drewnianych uzyskano daty radiowęglowe i dendrochronologiczne wskazujące na jej powstanie w latach 1141-1210[1], a więc w okresie poprzedzającym lokację miasta Bielska. Warto podkreślić, że nie jest to jedyna tak wczesna data z rejonu wzgórza staromiejskiego - podobne datowanie uzyskano z próbki pozyskanej z najwcześniejszej warstwy osadniczej zarejestrowanej w rejonie placu św. Mikołaja.

Ryc. 3. Odsłonięty fragment izby obiektu półziemiankowego odkrytego w obrębie ulicy Wzgórze. Fot. Bogusław Chorąży.