Do jednych z najbardziej znanych prehistorycznych ludów, które odegrały szczególną rolę w rozwoju cywilizacyjnym Europy, z pewnością zaliczyć można starożytnych Celtów. To właśnie im, jeszcze na długo przed ekspansją państwa rzymskiego na tereny Europy Środkowej i Zachodniej, należy zawdzięczać upowszechnienie metalurgii żelaza, powstanie wielu nowych gałęzi wytwórczości oraz intensywny rozwój wymiany handlowej. Świadectwem osiągniętego przez Celtów wysokiego poziomu cywilizacyjnego było bicie własnej monety oraz stworzenie na dużych obszarach Europy cywilizacji protomiejskiej, opartej na dużych, silnie umocnionych osiedlach, tzw. oppidach. Były to wielkie centra administracyjno-rzemieślnicze, których funkcje odpowiadały ośrodkom miejskim. Sami zaś Celtowie, nazywani Gallami, budzili swoimi osiągnięciami podziw tak wybitnych przedstawicieli świata rzymskiego, jak Juliusz Cezar. Świadectwem tej fascynacji, a zarazem niezwykle ważnym źródłem informacji o świecie starożytnych Celtów jest dzieło Cezara Commentari de bello Galico, opisujące drobiazgowo zwyczaje i kulturę Celtów na terenie dzisiejszej Francji i Brytanii.

Zanim jednak Celtowie stworzyli tak rozwiniętą cywilizację i rozpoczęli okres dominacji na znacznych obszarach, stanowili jeden z wielu ludów prehistorycznej Europy. Początkowo zamieszkiwali teren górnego dorzecza Renu i Dunaju. Już wtedy, pod wpływem impulsów kulturowych, płynących m.in. z terenu śródziemnomorskich kolonii greckich (np. Massali – dzisiejszej Marsylii), oraz dzięki rozwiniętej wymianie handlowej, wyróżniali się bogactwem oraz wysokim poziomem wytwórczości rzemieślniczej. Jeszcze przed rokiem 400 p.n.e. Celtowie rozpoczęli powolny proces rozprzestrzeniania się, docierając do północnej Hiszpanii, Francji oraz Brytanii. Jednak największa fala ich ekspansji nastąpiła w następnych stuleciach. W tym czasie Celtowie zasiedlili tereny Europy Środkowej, dotarłszy na południe – do północnej Italii i północnych Bałkanów. W III w. p.n.e. zagrażali nawet Grecji, a niewielki ich odłam – Galatowie – w późniejszym czasie dotarł do Azji Mniejszej. Okres dominacji Celtów w Europie dobiegł kresu w końcu I w. p.n.e. W Europie Zachodniej miało to miejsce za sprawą ekspansji imperium rzymskiego, które w początkach naszej ery opierało swoje granice na Renie i Dunaju. W Kotlinie Karpackiej groźnym rywalem Celtów byli już od I w. p.n.e. starożytni Dakowie, a także napierające od północy plemiona germańskie.

Wojownik celtycki  - próba rekonstrukcji stroju i uzbrojenia.
Liptovska Mara na Słowacji. Fot. Bogusław Chorąży
 

Trwająca cztery stulecia doba dominacji kultury celtyckiej w Europie, znalazła swój wyraz również w periodyzacji dziejów prehistorycznych Europy.  W archeologii europejskiej okres ten nazwany jest lateńskim (od nazwy jednego ze stanowisk archeologicznych), a materialną kulturę ludności z tego czasu określa się mianem lateńskiej. Nie tylko dominuje ona na terenach zamieszkanych przez Celtów, ale także, przez tzw. proces latenizacji, silnie oddziałuje na inne społeczności zamieszkujące tereny środkowoeuropejskie i północnoeuropejskie.

Niewątpliwie taką rolę odegrały społeczności celtyckie zamieszkujące enklawy w południowej części obecnych ziem polskich – okolice Wrocławia, Krakowa oraz Płaskowyżu Głubczyckiego. Olbrzymie znaczenie dla tego terenu miała również bliskość dużych centrów w Czechach, na Morawach i w południowo-zachodniej Słowacji – obszarach zamieszkanych przez celtyckie plemiona Bojów i Wolków.

Jednym z terytoriów, które pozostało pod wpływem oddziaływań kultury celtyckiej był obszar zachodnich Karpat. To tutaj znajdowały się dogodne, naturalne przejścia pozwalające na komunikację terenów położonych na północ od łuku Karpat i Sudetów z Południem. Była to przede wszystkim Brama Morawska, przez którą prowadził wykorzystywany głównie w czasach cesarstwa rzymskiego słynny szlak bursztynowy. Oprócz niej funkcjonowały zapewne szlaki komunikacyjne przez przełęcze karpackie – np. Jabłonkowską czy Polhorską.

Obszary karpackie nie były w tym okresie bezludne. Zamieszkiwała je  ludność, która zapisała niezwykle interesującą kartę w spuściźnie kulturowej Karpat Zachodnich i do dziś stanowi obiekt zainteresowania wielu badaczy prehistorycznych dziejów tego rejonu. Chodzi o tzw. kulturę puchowską, rozwijającą się na terenach śródgórskich i podgórskich Słowacji, Moraw i południowej Polski. Nazwa pochodzi o miejscowości Puchov na Słowacji, gdzie odkryto jedno z jej pierwszych stanowisk archeologicznych. Powstała w wyniku połączenia elementów kultury celtyckiej oraz miejscowej tradycji potomków ludności zamieszkującej ten teren już od czasów młodszej epoki brązu, związanej z tzw. kulturą łużycką. Osadnictwo kultury puchowskiej oparte jest na osiedlach obronnych zlokalizowanych na trudno dostępnych formach terenowych oraz towarzyszących im osadach otwartych. 

Zagroda ludności kultury puchowskiej w Liptovskiej Marze na Słowacji. Fot. Bogusław Chorąży
 

Osiedla te umiejscowione są bardzo licznie na obszarach słowackiej części Karpat, koncentrując się w dorzeczu górnego Wagu, Nitry i Hronu oraz w obrębie śródgórskich kotlin: Spisza, Liptowa i Orawy. Znacznie mniej śladów tego osadnictwa rejestrujemy w polskiej części Karpat. Występują one w Kotlinie Sądeckiej, Beskidzie Zachodnim oraz na terenach podkrakowskich.

Z osiedli kultury puchowskiej pochodzą bardzo liczne przedmioty żelazne, świadczące o dużej znajomości obróbki żelaza wśród mieszkańców tego obszaru. Inwentarz kultury w znacznej mierze stanowią wyroby celtyckie – naczynia toczone na kole z domieszką grafitową dodawaną do masy ceramicznej lub też przedmioty metalowe – ozdoby i uzbrojenie. Występują tu również monety bite w miejscowych centrach osadniczych. Wskazuje to na znaczny udział ludności celtyckiej w rozwoju tej kultury. Jej pojawienie się w Karpatach należy wiązać z migracją z południa odłamu Celtów zamieszkujących Kotlinę Karpacką. Doszło do tego prawdopodobnie pod wpływem presji rywalizujących z nimi Daków oraz niepokojów związanych z przesunięciami ludności germańskiej.

Sytuowanie w Karpatach Celtów zgadza się z informacjami zawartymi w rzymskich źródłach pisanych. W dziele pt. Germania, z I w. n.e., Tacyt wymienia celtycki (galijski) lud Kotynów. Mieli oni zamieszkiwać Karpaty, a ich głównym zajęciem miało być kopalnictwo oraz przetwórstwo rud żelaza. W 2. połowie II w. n.e. z Kotynami oraz germańskim Kwadami starli się Rzymianie w czasie tzw. wojen markomańskich. W 179 r. n.e. dotarli oni na teren obecnego Trenczyna – starożytnego Laugaricio. Świadczy o tym zachowana do dziś inskrypcja wykuta w skale. Akcja militarna legionów rzymskich na tym terenie doprowadziła do opuszczenia zachodnich Karpat przez ludność kultury puchowskiej. Tylko nieliczne punkty osadnicze dokumentują jej przetrwanie w III w. n.e.

Jak już wspomniano powyżej, na terenie zachodniej strefy polskich Karpat ślady osadnictwa kultury puchowskiej są bardzo nieliczne. W strefie obejmującej południową część obecnego województwa śląskiego to niezwykle interesujące zjawisko kulturowe, będące przynajmniej w części spuścizną karpackich Celtów, jest reprezentowane prze dwa osiedla: w Cieszynie na Górze Zamkowej oraz w Żywcu na górze Grojec (612 m n.p.m.). W obydwu przypadkach mamy do czynienia z tzw. osiedlami wyżynnymi, usytuowanymi na wzniesieniach o naturalnych walorach obronnych. Ślady osadnictwa z tego okresu odkryto również na dwóch niżej położnych stanowiskach w rejonie Goleszowa. Dalej na zachód, już na terytorium Republiki Czeskiej, znane są dwa osiedla wyżynne: Štaříč „Štandl” i Štaříč „Okrouhlice”. Jeszcze dalej na zachód położone jest osiedle w Hukvaldach oraz całe skupisko osadnicze kultury puchowskiej w okolicach Příbora, Kopřivnicy, Štramberka i Kojetina.

Góra Grojec koło Żywca, na której zlokalizowane było osiedle kultury puchowskiej. Fot. Bogusław Chorąży
 

W otoczeniu puchowskiego osadnictwa w Bramie Morawskiej funkcjonuje celtyckie oppidum na górze Kotouč w Štramberku oraz osiedle równinne w Kopřivnicy „Šutyrova studanka” – najdalej wysunięta w tym rejonie enklawa „czystego” osadnictwa celtyckiego.

Przyjrzyjmy się materiałom odkrytym w trakcie badań archeologicznych prowadzonych na osiedlach kultury puchowskiej w polskiej części interesującego nas obszaru.

Dominującymi zabytkami, podobnie jak na wielu innych stanowiskach, jest tu ceramika. Obok naczyń lepionych ręcznie odkryto liczne fragmenty ceramiki toczonej na kole, grafitowej o formach i ornamentyce celtyckiej. Wśród form należy wymienić przede wszystkim różne typy naczyń baniastych i jajowatych ze zgrubiałymi brzegami. Często spotykane są misy, w tym formy z brzegami zagiętymi do środka. Wśród ceramiki odkrytej na osiedlu na Górze Zamkowej w Cieszynie warto zwrócić uwagę na naczynia wykazujące wyraźne wpływy wytwórczości ceramicznej  kultury dackiej.

W mniejszej liczbie w stosunku do ceramiki, choć nie tak rzadko, reprezentowane są przedmioty metalowe.  Na terenie osiedla w Żywcu-Grojcu odkryto kilka egzemplarzy żelaznych noży, zapinek oraz ozdób brązowych. Warto zwrócić również uwagę na zabytki wskazujące na szczególnie wysoki poziom rozwoju cywilizacyjnego. Są to przedmioty pochodzenia celtyckiego – złota moneta i fragment paciorka szklanego – odkryte na terenie osiedla na Górze Zamkowej w Cieszynie. Znaleziono tam również egzemplarz łyżki odlewniczej. Przedmiotem świadczącym o dalekosiężnej wymianie handlowej jest bursztyn odkryty na żywieckim Grojcu.

Efektem prac archeologicznych są nie tylko wymienione wyżej zabytki. Istotne są również zarejestrowane pozostałości budownictwa. Zaobserwowano je głównie na terenie osiedla na Grojcu. Są to ślady po obiektach zagłębionych w grunt. W większości przypadków to różnego rodzaju jamy gospodarcze, np. służące do przechowywania produktów spożywczych. Pojedynczo zidentyfikowano również pozostałości domostw zagłębionych częściowo w grunt, tzw. półziemianek.

Z tego krótkiego przeglądu efektów badań na stanowiskach w polskiej strefie zachodnich Karpat wynika, że ich problematyka przedstawia się nader interesująco. Zarówno stanowisko na Górze Zamkowej w Cieszynie, jak i Grojec żywiecki są wysuniętymi na północ punktami, zlokalizowanymi w strefach o istotnym znaczeniu komunikacyjnym. Znaczenie to potwierdzają również zabytki odkryte na obydwóch osiedlach.

Bardzo interesujący jest problem chronologii osadnictwa na stanowiskach na Górze Zamkowej w Cieszynie oraz na Grojcu w Żywcu. Czas   funkcjonowania osiedla na Górze Zamkowej w Cieszynie przypada głównie na I w. p.n.e. Podobnie datowany jest główny okres użytkowania osiedla na żywieckim Grojcu, choć możliwe jest tu jego znacznie wcześniejsze rozpoczęcie. Obydwa osiedla istniały jeszcze w I w. n.e., jednak brak jest śladów ich użytkowania w późniejszym czasie.

Świadczy to o wyraźnie wcześniejszym zakończeniu ich istnienia w stosunku do większości osiedli zlokalizowanych po stronie słowackiej. Koresponduje to jednocześnie z kresem użytkowania, przypadającym na I w. n.e., osiedli kultury puchowskiej w rejonie Bramy Morawskiej (m.in. upadek grodu Kojetin-Požaha). Wskazywałoby to na wspólną przyczynę ich zaniku. Mogła go spowodować sytuacja polityczna panująca ówcześnie w strefie przejść komunikacyjnych w zachodniej części Karpat. Już pod koniec ostatniego stulecia p.n.e. na terenie Czech oraz Moraw, a także południowo-zachodniej Słowacji pojawiła się nowa ludność, która zastąpiła Celtów. Były nimi plemiona germańskie Markomanów i Kwadów. Być może zagrożenie militarne z ich strony, a nawet konkretna akcja mogły być przyczyną wycofania się osadnictwa puchowskiego ze strategicznej strefy Bramy Morawskiej oraz jej północno-wschodniego przedpola.

Czy tak wyglądała jedna z nieznanych kart prehistorii Karpat? Niestety, na ostateczne rozstrzygnięcie tej kwestii przyjdzie nam jeszcze poczekać. Rozwiązanie bowiem mogą przynieść tylko dalsze prace badawcze. Niemniej już dziś, będąc na szlaku beskidzkim, wodząc okiem po pięknych panoramach, warto odkryć jego ukryty wymiar – zapis nieznanych dziejów żyjącego tu przed wiekami człowieka.

Bogusław Chorąży