Świątynia pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Starym Bielsku to bez wątpienia najcenniejszy zabytek średniowieczny na terenie naszego miasta (ryc. 1). W ostatnim okresie przeszedł on gruntowną renowację środka i dziś na nowo urzeka dyskretnym pięknem swego wnętrza i wyposażenia.

Analiza stylu poszczególnych elementów kościoła oraz ich treści ideowych była przedmiotem wielu opracowań. Rzadziej zwraca się uwagę na nie do końca wyjaśnione zagadki dziejów tej świątyni, odnoszące się zarówno do jej początków, jak i dalszych etapów rozwoju. Nie w pełni doceniona jest także wartość starobielskiego kościoła jako świadka historii Śląska Cieszyńskiego oraz stosunków politycznych dawnego pogranicza polsko-czeskiego.

Widok od wschodu kościoła św. Stanisława w Starym Bielsku. Fot. Bogusław Chorąży
 

Historia badań i renowacji tego niewielkiego, ale wspaniałego zabytku jest dość długa i sięga lat trzydziestych XIX wieku. To wtedy Mateusz Oppolski ówczesny proboszcz parafii św. Mikołaja, wybitny działacz społeczny Śląska Cieszyńskiego przeprowadził gruntowny remont świątyni. Prace prowadzono dla uczczenia jej 700-lecia, której początki duchowny ustalił na rok 1135. W dziele pt. Inwentarrium der Pfarrei Bielitz und der dazu gehÅ‘ringen Kirchen jako pierwszy zwrócił on uwagę na zróżnicowanie poszczególnych części kościoła: prezbiterium, nawy oraz wieży. Autor przypisywał to różnemu czasowi ich powstania, podając precyzyjne daty ich budowy (prezbiterium – 1135 r., nawa – 1230 r., wieża 1315 r.). Skąd ksiądz Mateusz czerpał informacje tego nie wiemy – czy były to jakieś zapiski czy też jego własne sugestie? Jedno jest pewne – daty wymieniane przez księdza Oppolskiego znacznie wyprzedzają cechy stylu poszczególnych części kościoła.

Pierwsze profesjonalne badania architektury i wyposażenia kościoła św. Stanisława przeprowadził profesor Tadeusz Dobrowolski z ramienia Muzeum Śląskiego w Katowicach. Doprowadziły one do odsłonięcia i rekonstrukcji gotyckiej warstwy polichromicznej w prezbiterium. Znajdowały się one pod późniejszymi warstwami malowideł z okresu renesansu, a częściowo baroku. Zwieńczeniem badań było kompleksowe opracowanie poświęcone architekturze kościoła oraz jego wyposażeniu.

Ponowne badania architektury i polichromii kościoła miały miejsce w końcu lat 80. ubiegłego wieku. Prowadzono je pod kierunkiem Teresy Holcerowej z Przedsiębiorstwa Konserwacji Zabytków w Krakowie. Odsłonięto wtedy kluczowe dla interpretacji programu ideowego gotyckiej warstwy polichromicznej malowidła na podłuczu ściany tęczowej (m.in. najstarsze w Polsce przedstawienie malarskie sceny zabójstwa św. Stanisława) oraz dwa wielkie malowidła renesansowe na ścianie tęczowej od strony nawy: sceny męczeńskiej śmierć św. Urszuli oraz walki św. Jerzego ze smokiem.

Kluczowe dla studiów nad początkami starobielskiej świątyni miały badania archeologiczne prowadzone w 1990 roku przez Wiesława Kusia. Miały one charakter nadzoru roztoczonego nad budową systemu ogrzewania wewnątrz kościoła. W trakcie prac ziemnych odsłonięto wewnątrz nawy starsze fundamenty przebiegające równolegle do ścian bocznych. Mury te były zbudowane z łamanego wapienia i otoczaków na zaprawie glinianej. Ważnym odkryciem było odsłonięcie pochówku usytuowanego pomiędzy dawnym fundamentem a dzisiejszą ścianą nawy. Fakt ten poświadcza użytkowanie cmentarza już w czasach istnienia starszej fazy istnienia kościoła.

Rzut przyziemia kościoła św. Stanisława w Starym Bielsku z zaznaczonymi fazami rozbudowy oraz odkrytymi reliktami fundamentów i jednego z pochówków cmentarza. Wg T. Dobrowolskiego i W. Kusia.
 

Ostatnie obserwacje archeologiczne miały miejsce w 2007 roku w związku z nadzorem nad pracami izolacyjnymi północnej partii fundamentów kościoła. Prowadzili go autorzy niniejszego artykułu. W trakcie prac odkryto m.in. dużą ilość fragmentów tzw. gomółek – relikty dawnych przeszkleń otworów okiennych świątyni. Najistotniejszą wartość miały jednak obserwacje charakteru budowlanego fundamentów poszczególnych części kościoła. Stały się one przyczynkiem do próby nowego spojrzenia na dzieje i znaczenie starobielskiej świątyni zaprezentowanych w niniejszym artykule.

Wspominaliśmy już powyżej o dacie 1135 roku, którą dla powstania kościoła ustalił ksiądz Mateusz Oppolski. Tę datację możemy spotkać w kościele w dwóch miejscach: nad portalem wejściowym oraz na ścianie tęczowej od strony prezbiterium pod napisem konsekracyjnym (prawdopodobnie obydwa powstały z inicjatywy Mateusza Oppolskiego¹). Tak wczesna data powstania kościoła czytelnika może dziwić, gdyż we wszystkich współczesnych opracowaniach naukowych spotkamy się z informacją, że najstarsze elementy architektury tej świątyni, zwłaszcza prezbiterium z wspaniałym sklepieniem krzyżowo-żebrowym pochodzą z 2. połowy XIV wieku². Czas powstania nawy kościoła jest już bardziej dyskusyjny. Jedni badacze umieszczają go w tej samej fazie co budowa prezbiterium (Tadeusz Dobrowolski, Teresa Holcerowa), inni widzą go nawet w wieku XVI (Bogusław Czechowicz)³. Z pewnością jeszcze później niż nawa powstała wieża kościoła. O tym fakcie świadczy wyraźne przesłonięcie przez jej mury portalu dawnego wejścia do kościoła.

Pomijając w tym miejscu zagadnienie chronologii powstawania kolejnych elementów architektury świątyni powróćmy do kwestii podstawowej: kiedy w tym miejscu stanął pierwszy kościół i czy data 1135 rok jest realnym czasem jego powstania. Na podstawie dzisiejszego stanu badań należy odpowiedzieć na to pytanie przecząco. Nawet gdybyśmy uznali, że odkryte przez W. Kusia relikty fundamentu wewnątrz dzisiejszej nawy należą do starszego kościoła niż obecna świątynia to przeczy temu sytuacja osadnicza na obszarze Starego Bielska i okolic. Z okresu 1. połowy XII wieku nie rejestrujemy bowiem żadnych śladów zasiedlenia. Z najnowszych badań wynika, że gród starobielski, którego relikty znajdują się nieopodal, rozpoczął swoje funkcjonowanie dopiero w XIII wieku. Gdyby kościół faktycznie powstał w 1135 roku znajdowałby się na terenach bezludnych i do tego, jak wskazują badania, silnie zalesionym. Nie mógłby on być również poświęcony biskupowi krakowskiemu Stanisławowi, gdyż kanonizacja tego świętego nastąpiła dopiero w 1253 roku. O wiele bardziej prawdopodobne wydaje się, więc, że najstarsza świątynia w Starym Bielsku mogła powstać dopiero po tej dacie, najwcześniej w połowie XIII wieku. Mogło to mieć związek z lokacją wsi Stare Bielsko, która pojawia się co prawda dopiero w roku 1316, jednak analiza sytuacji osadniczej w rejonie bielskim wskazuje, że mogła ona  powstać współcześnie z innymi wsiami, jak Lipnik, Komorowice (Villa Bertholdi) w 2. połowie XIII wieku. Związek kościoła z lokacją wsi Stare Bielsko potwierdza również dobitnie jego położenie. Znajduje się on niemalże w geometrycznym centrum głównej osi wsi tzw. nawsiu. Gdyby założyć, że najstarsza świątynia starobielska powstała w 2. połowie XIII wieku byłaby to z pewnością inna budowla niż obecna, gdyż jej najstarsze partie można datować dopiero na 2. połowę XIV wieku. Być może więc reliktem tego najstarszego kościoła są fundamenty odkryte przez W. Kusia wewnątrz nawy kościoła?⁴ Świątynia ta znajdowała się w diecezji wrocławskiej, w której szczególną czcią objęty był świeżo konsekrowany święty – patron Polski, a zarazem symbol tendencji zjednoczeniowych państwa po okresie rozbicia dzielnicowego państwa piastowskiego. Czy była to budowla murowana czy drewniana trudno jest jednoznacznie orzec – odsłonięte partie fundamentu są bardzo słabo zachowane, w nawie w późniejszym czasie niewątpliwie przeprowadzono niwelację, obniżając wyraźnie poziom użytkowy. Mury zbudowane z łamanego wapienia i otoczaków na zaprawie glinianej, których posadowienie sięga głębokości 90 cm mogą odnosić się zarówno do budowli drewnianej, jak i murowanej.

Jeżeli odrzucimy hipotezę o istnieniu XIII-wiecznego kościoła, to musielibyśmy przyjąć mało prawdopodobną tezę, że wieś Stare Bielsko nie posiadała w początkach swojej historii własnej świątyni. Przeczą temu jednak fakty. Była to duża 100-łanowa wieś. Skądinąd wiadomo, że ośrodki tego typu zwykle posiadały swoje kościoły, tym bardziej że według tradycji przekazanej przez Mateusza Oppolskiego kościół starobielski miał być do 1447 roku siedzibą parafii również dla sąsiedniego miasta Bielska.

Oczywiście założenie istnienia XIII-wiecznego kościoła w Starym Bielsku jest na razie wyłącznie hipotetyczne. Gdybyśmy jednak poszli tym śladem, być może bardziej zrozumiały stałby się fenomen bogactwa architektonicznego oraz malarskiego prezbiterium (ryc. 4-5). Jest ono bowiem zadziwiająco rozwinięte i wykonane na wysokim poziomie, co może zaskakiwać w przypadku budowy małoznaczącego wiejskiego kościołka.

Prezbiterium kościoła św. Stanisława z XIV-wiecznym sklepieniem krzyżowo-żebrowym i tryptykiem ołtarzowym z początku XVI wieku. Fot. Bogusław Chorąży.
 

Już sam fakt budowy kościoła murowanego jest pewnego rodzaju niespodzianką, gdyż w sąsiednich tej samej wielkości wsiach powstały wyłącznie kościoły drewniane. Czy więc budowa wspaniałego gotyckiego prezbiterium w tym właśnie kościele jest dziełem tylko wyłącznie przypadku? Aby odpowiedzieć na to pytanie musimy przyjrzeć się sytuacji politycznej w 2. połowie XIV wieku, kiedy powstawało prezbiterium obecnego kościoła. Już pod koniec XIII, a formalnie od 1327 roku tereny Śląska Cieszyńskiego znajdują się pod władzą króla czeskiego. Jest to poważna zmiana w stosunku do XIII stulecia, kiedy to tereny te należały do państwa polskiego. W 2. połowie XIV wieku panem księstwa cieszyńskiego, w skład którego wchodzi region bielski był książę Przemysław Noszak, bliski współpracowników królów czeskich Karola IV i Wacława IV. Po okresie wielkiej międzynarodowej kariery dyplomatycznej na największych dworach europejskich książę zostaje wyparty z Pragi i w latach 80. osiada na swoich cieszyńskich włościach. Staje się ich dobrym gospodarzem stale je powiększając. Zwalcza również prawdziwą plagę tego czasu – rozbójnictwo rycerskie i napady tzw. raubritterów. Stając na czele tzw. Związku Śląskiego nawiązuje m.in. w tym zakresie ścisłe kontakty z dworem krakowskim. Czy istnieje jakiś element łączący świątynię starobielską z tą współpracą? Na pozór wydaje się, że nie – był to tylko jeden z wielu kościołów na terenie Śląska Cieszyńskiego. Jego szczególną cechą był jednak patron tej świątyni – święty Stanisław – symbol niedawno zjednoczonego, po okresie rozbicia dzielnicowego, państwa polskiego. W takiej sytuacji fundacja prezbiterium, a być może w zamierzeniu całego nowego kościoła starobielskiego miałaby niewątpliwy wymiar polityczny. Byłoby to nie tyle oddanie czci temu świętemu, ale przede wszystkim wyraz szacunku dla patrona tronu krakowskiego. W tym kontekście nie powinien dziwić bogaty program treściowy polichromii zdobiących ściany prezbiterium, gdzie obok często powszechnie spotykanego wątku chrystologicznego, rozbudowana jest część hagiograficzna związana z postaciami świętych, w tym z postacią samego świętego Stanisława, oraz osób związanych z jego kanonizacją, m.in. świętymi Dominikiem i Franciszkiem.

Malowidło ze sceną zabójstwa św. Stanisława przez króla Bolesława Śmiałego na ścianie bocznej łuku tęczowego. Fot. Bogusław Chorąży
 

Pojawiają się tu również postacie świętych pomazańców, którzy podobnie jak św. Stanisław, zginęli śmiercią męczeńską – święci Zygmunt i Wacław. Nie jest wykluczone, że wykonawcami tych malowideł byli artyści czescy, z racji powiązania Przemysława Noszaka z tronem praskim. Nie było by to również dziwne w kontekście nawiązań do czeskiej architektury innej bielskiej budowli – mianowicie bielskiego zamku. Wiele wskazuje, że jego fundatorem był również książę Przemysław Noszak.

Czy fundacja starobielska Przemysława Noszaka dotyczyła całego kościoła czy tylko części prezbiterialnej nie jest pewne. Bezsprzecznym faktem jest brak przewiązania murów pomiędzy prezbiterium a dzisiejszą nawą kościoła. Może to sugerować późniejszy czas powstania tej części nawy. Historyk, Bogusław Czechowicz, twierdzi, że mogło to nawet nastąpić w pierwszych dziesięcioleciach XVI wieku. Przyjmując tę tezę lub uznając, że budowa kościoła następowała etapami w obrębie tej samej fazy stylowej (Teresa Holcerowa) przyjąć musimy, że przez jakiś czas prezbiterium kościoła najprawdopodobniej funkcjonowało współcześnie z nawą, której fundamenty odkrył W. Kuś. Jak długi był to czas, dziś trudno jest rozstrzygnąć.

Hipotezę szczególnego traktowania świątyni starobielskiej przez władców cieszyńskich potwierdzają jednak tak naprawdę nie te najbardziej znane, wspomniane już powyżej XIV-wieczne dzieła, ale o wiele mniej akcentowane w literaturze fundacje XVI-wieczne. Jakkolwiek w przypadku XIV-wiecznych uposażeń można szukać innych niezwiązanych z osobą patrona powodów szczególnego traktowania tej świątyni, to zdecydowanie trudno ten fakt wytłumaczyć w wieku XVI. Z przekazu Mateusza Oppolskiego wynika, że kościół starobielski do roku 1447 był świątynią parafialną również dla miasta Bielska. Gdybyśmy przyjęli za prawdziwy fakt szczególnego traktowania kościoła do połowy wieku XV, niekoniecznie musielibyśmy tłumaczyć to tylko i wyłącznie względami związanymi z osobą jego patrona. Mógłby to być również przejaw łaskawości księcia Przemysława dla mieszczan bielskich. Zupełnie jednak inaczej sytuacja wyglądałaby po 1447 roku, kiedy to świątynia starobielska pełniłaby rolę mało znaczącego kościółka wiejskiego.

Widok na ścianę południową prezbiterium z gotyckimi scenami niesienia krzyża, złożenia do grobu i zmartwychwstania oraz renesansowym motywem kasetonowym wypełniającym przęsła sklepienia. Fot. Bogusław Chorąży
 

Tymczasem w początkach XVI wieku kościół ten przeżywa kolejną fazę jego doposażania. Ufundowany został nowy ołtarz – wspaniały tryptyk ołtarzowy z ok. 1500 roku, który do dziś możemy podziwiać (ryc. 3). Jego autorem był artysta bez wątpienia związany stylistycznie ze szkołą krakowską Wita Stwosza. Jest to wybitne dzieło późnośredniowiecznej sztuki malarskiej. Wcześniejszy ołtarz z pewnością był znacznie mniejszy, gdyż pod nowy ołtarz została specjalnie poszerzona kamienna mensa. Mało kto zdaje sobie sprawę, że w 1. połowie XVI wieku prezbiterium, a także ściana tęczowa od strony nawy została wyposażona w nową warstwę polichromiczną. W prezbiterium kościoła jest ona już dzisiaj prawie niewidoczna, gdyż została w większości usunięta podczas prac konserwatorskich z lat 30. ubiegłego stulecia w trakcie odsłaniania warstw XIV-wiecznych. Jedynie szczątkowo zachował się fragment malowidła ze św. Barbarą na południowej ścianie prezbiterium (ryc. 5) oraz wprowadzone w przęsła międzyżebrowe sklepienia prezbiterium malowidło z iluzjonistycznymi kasetonami (będąca zapewne przedłużeniem dekoracji drewnianego stropu nawy) (ryc. 6). O rozmachu ówczesnej dekoracji kościoła świadczą dwa dużych rozmiarów malowidła na ścianie tęczowej od strony nawy: sceny męczeństwa św. Urszuli i walki św. Jerzego ze smokiem.

Widok od strony nawy na malowidła renesansowe na ścianie tęczowej: męczeńską śmierć św. Urzuli (po lewej) i św. Jerzego zabijającego smoka (po prawej). Fot. Bogusław Chorąży
 

Nie jest chyba przypadkiem, że fundacje te przypadają na czasy panowania innej wielkiej postaci władców księstwa cieszyńskiego – Kazimierza II. Był to bliski współpracownik królów Czech, Władysława i Ludwika Jagiellończyków, pełniący obowiązki starosty generalnego dzielnicy śląskiej. Jako zaufany domu Jagiellonów utrzymywał dobrosąsiedzkie stosunki z dworem krakowskim. Prawdopodobnie to jemu należy przypisać kolejną fazę uposażenia kościoła św. Stanisława. Świadczyć o tym może orzeł piastowski w koronie, który niejako jest podpisem książęcym umieszczonym na jednym ze zworników sklepienia prezbiterium (Przemysław Noszak nie używał korony w swoim herbie). I znowu trudno oprzeć się sugestii, że fakt XVI-wiecznych uposażeń starobielskiej świątyni jest związany z osobą jej patrona – świętego Stanisława.

Kres tej szczególnej pozycji kościoła św. Stanisława przynosi okres reformacji. Nie posiadamy co prawda żadnych informacji o zmianach dokonanych w jego wnętrzu po przejęciu go przez protestantów w 2. połowie XVI stulecia. Jednak pojawienie się po jego rekatolizacji w 2. połowie XVII wieku nowych barokowych malowideł wskazuje, że stare, renesansowe warstwy polichromiczne zostały prawdopodobnie zamalowane. Poziom malarski kolejnej fazy dekoracji kościoła jest nieporównywalnie niższy od okresów wcześniejszych. Nie przez przypadek dzieła te określane są przez specjalistów jako wytwór tzw. ludowego baroku. Wskazuje to jednoznacznie na spadek znaczenia tej świątyni, która w tym czasie przestaje być obiektem wielkiej polityki.

Dziś starobielski kościół, dzięki mozolnym pracom konserwatorskim ponownie odzyskuje swój dawny blask. Niech w naszej świadomości nie pozostaje tylko wspaniałym dziełem dawnych mistrzów, ale także ważnym świadectwem średniowiecznych dziejów Bielska oraz Śląska Cieszyńskiego – dawnego pogranicza polsko-czeskiego.
 

Bogusław i Bożena Chorąży
 

Przypisy:

¹ O powstaniu tej inskrypcji w znacznie późniejszym czasie świadczy niezgodność zapisu poszczególnych cyfr w stosunku do notacji stosowanej w XIV i XV stuleciu.

² Niewykluczone jest jego powstanie w dwóch fazach budowlanych. Świadczyć o tym może odmienny, bardziej archaiczny w stosunku do zastosowanych w wyższych partiach, profil dolnych części żeber sklepienia.

³ Nie kwestionując w tym miejscu takiej możliwości datowania nawy należy zwrócić uwagę, że niewłaściwe jest przez niektórych historyków powoływanie się na ustalenia archeologów w tym zakresie. W. Kuś, podsumowując wyniki nadzoru archeologicznego nad izolacją fundamentu nawy od strony południowej, wspomina o odkryciu ułamka naczynia glinianego datowanego na wiek XVI. Fragment ten jednak w żaden sposób nie jest powiązany z budową fundamentu nawy.

⁴ Na taką interpretację fundamentu wskazuje charakter budowlany odkrytych przez W. Kusia murów. Były one zbudowane na zaprawie glinianej, tymczasem fundament prezbiterium, jak wynika z obserwacji przeprowadzonych przez autorów w 2007 roku, był zbudowany wyłącznie z użyciem zaprawy wapiennej.
 

Literatura:

Krasnowolski B. Lokacyjne układy osadnicze w okolicach Bielska – próba rekonstrukcji [w:] Bielsko-Bialskie Studia Muzealne, t. 2, Bielsko-Biała1995, s. 34–71.

Dobranowicz H. Katedra św. Mikołaja. Kościół św. Stanisława Biskupa w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 1998; Najstarsza świątynia Bielska-Białej – Kościół św. Stanisława Biskupa i Męczennika, praca zbiorowa pod redakcją J. Polaka, Bielsko-Biała 2004.

Dobrowolski T. Kościół św. Stanisława w Starym Bielsku. Przyczynek do dziejów gotyku w Polsce, Katowice 1932.

Holcerowa T. Stare Bielsko (woj. Bielskie). Kościół p. w. św. Stanisława bpa, Kraków 1988. Dokumentacja konserwatorska, archiwum PSOZ, Delegatura w Bielsku-Białej.

Kubańda P. Prace konserwatorskie w Kościele p.w. św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Starym Bielsku [w:] Najstarsza świątynia Bielska-Białej – Kościół św. Stanisława Biskupa i Męczennika, Bielsko-Biała 2004, s. 59–64.

W. Kuś Kościół Św. Stanisława w Starym Bielsku w świetle badań archeologicznych [w:] Bielsko-Bialskie Studia Muzealne, t. 1, Bielsko-Biała 1993, s. 37–45.

Chorąży B., Chorąży B. Wyniki nadzoru archeologicznego przeprowadzonego w trakcie prac izolacyjnych fundamentów północnej części kościoła św. Stanisława w Starym Bielsku w 2007 roku, Bielsko-Biała 2007,  mpis w archiwum Śląskiego Wojewódzkiego Oddziału Ochrony Zabytków, Delegatura w Bielsku-Białej.

Kuś W. Badania archeologiczne w kościele św. Stanisława w starym Bielsku [w:] Najstarsza świątynia Bielska-Białej. Materiały z sympozjum z okazji 750 rocznicy kanonizacji św. Stanisława, Bielsko-Biała 2004, s. 15–22.

Czechowicz B. Wczesnorenesansowy wystrój malarski kościoła św. Stanisława w Starym Bielsku w kontekście mecenatu artystycznego księcia Kazimierza II cieszyńskiego [w:] Bielsko-Bialskie Studia Muzealne t. 4, Bielsko-Biała 2005.s. 106–123.

Oppolski M. Inwentarrium der Pfarrei Bielitz und der dazu gehőringen Kirchen [w:] Unsere Heimat, Die Zeitung zum Buch der Bielitz-Bialaer Chronika II 1934-1938, Bielitz 1940.