W ostatnim czasie udało się rozszerzyć naszą wiedzę o prehistorycznym osadnictwie na obszarze Beskidu Zachodniego w czasach młodszej epoki brązu (1300-750 p.n.e.) i wczesnej epoki żelaza (750-400 p.n.e.). Jest to między innymi wynik badań powierzchniowych podjętych przez Dział Archeologii Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej. 

Jedną z najbardziej interesujących odkrytych struktur osadniczych jest skupisko stanowisk zlokalizowanych na północno-zachodnim przedpolu Beskidu Śląskiego, określonym roboczo jako mikroregion Cisownica–Leszna–Puńców (ryc. 1).

Rys. 1. Mapa rozmieszczenia stanowisk z młodszej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na obszarze Podbeskidzia z zaznaczonym mikroregionem Cisownica-Leszna-Puńców. Legenda: 1 - grodziska; 2 - osiedla wyżynne o naturalnych walorach obronnych; 3 - osiedla wyżynne na łatwiej dostępnych formach; 4 – osiedla „równinne”; 5 – skarby; 6 – cmentarzyska; 7- znaleziska luźne; 8 – mikroregion Cisownica-Leszna-Puńców;  9 – Przełęcz Jabłonkowska.
 

Stanowi ono południową, podgórską część skupiska trzyniecko-cieszyńskiego. Obejmuje obszar zawarty pomiędzy Puńcowem i Cisownicą na północy a Wendrynią (Vendrynĕ) i Nydkiem na południu. Na wschodzie sięga po linię łączącą miejscowości: Puńców, Dolní Líštná (Dolna Leszna), Vendrynĕ (Wendrynia). Zachodnią rubież tworzą miejscowości: Cisownica i Ustroń. Tak zakreślony obszar obejmuje powierzchnię ok. 40 km².

Rys. 2. Widok od strony Pogórza na osiedla wyżynne rozmieszczone na północno-zachodnim przedpolu Beskidu Śląskiego: 1 – Leszna Górna–góra Tuł, st. 3; 2 - Leszna Górna, st. 4; 3 – Cisownica–Grodzisko. st. 3; 4 – Cisownica-Machulowa, st. 4; 5 – Leszna Górna-Nydek-góra Ostry, st. 6; 6 – Vendrynĕ (Wendrynia)-Vavŕkova hora; 7 -  Dolní Líštna (Dolna Leszna)-Hradisko; 8 – Puńców, st. 3. Fot. Bogusław Chorąży.
 

Na strukturę osadniczą odkrytą do tej pory na tym terenie składa się osiem stanowisk. Pięć z nich zostało rozpoznanych w latach 90. ubiegłego wieku po polskiej stronie obszaru, w trakcie badań powierzchniowych prowadzonych przez autorów w ramach prac Działu Archeologii Muzeum w Bielsku-Białej. Trzy stanowiska, leżące po stronie czeskiej bądź pogranicza polsko-czeskiego, zostały zarejestrowane w trakcie realizacji polsko-czeskiego projektu badawczego w 2001 roku[1] (Vendrynĕ–Vavŕkova hora, Nydek–Leszna Górna–góra Ostry, Dolní Líštná–Hradisko).

Wszystkie interesujące nas tu stanowiska usytuowane są w strefie styku Pogórza Śląskiego z północno-zachodnią krawędzią Beskidu Śląskiego (ryc. 2). Ich dystans od progu beskidzkiego nie przekracza 6 km (Puńców, st. 3), najczęściej wynosi on 3–1 km. Pojedyncze stanowisko zlokalizowane jest bezpośrednio w obrębie pasma beskidzkiego (góra Ostry, 709 m n.p.m.), stanowiąc najwyżej położony punkt osadniczy omawianej struktury.

Warto w tym miejscu podkreślić strategiczne położenie komunikacyjne omawianego obszaru. Znajduje się on w rejonie ważnych dróg, umożliwiających pokonanie górskiej bariery Karpat. Jest to z jednej strony, od południa, Przełęcz Jabłonkowska oraz z drugiej, od zachodu, szeroko rozumiany korytarz Bramy Morawskiej.

Odkrytą strukturę osadniczą tworzą prawie wyłącznie osiedla wyżynne rozmieszczone na wyniosłych wapiennych wzniesieniach o ekspozycji okrężnej. Tylko w jednym przypadku mamy do czynienia z osiedlem usytuowanym na stoku, u podnóża wzniesienia (Leszna Górna, st. 4).

Trzy odkryte osiedla (Puńców. st. 3, Dolní Líštná–Hradisko, Vendrynĕ–Vavŕkova hora) zlokalizowane są w rejonie zachodniej krawędzi Bruzdy Trzynieckiej – obniżenia wykorzystywanego przez rzekę Olzę, pomiędzy Beskidem Śląskim a Śląsko-Morawskim. Stanowi ono przedłużenie w kierunku północnym Przełęczy Jabłonkowskiej. Rozmieszczenie stanowisk wzdłuż tego obniżenia pozwala na kontrolę komunikacji w tej strefie.

Cztery dalsze osiedla znajdują się na obrzeżu doliny Cisówki – niewielkiego cieku wodnego, należącego już do dorzecza górnej Wisły. Warto zwrócić uwagę, że dolina ta umożliwiała komunikację między interesującym nas terenem a sąsiadującym od północy skupiskiem osadnictwa o charakterze równinnym, usytuowanym w rejonie Goleszowa oraz struktur osadnictwa wyżynnego w okolicach Kisielowa i Międzyświecia. Strefę dolin Olzy oraz Cisówki łączy stanowisko zlokalizowane na górze Ostry w Beskidzie Śląskim. Jako najwyższy punkt opisywanej struktury (709 m n.p.m.) zapewnia ono kontakt wzrokowy z obiema dolinami, a także, co wydaje się tu najistotniejsze – bezpośrednią kontrolę optyczną Przełęczy Jabłonkowskiej.

Stanowiska w obydwu strefach rozmieszczone są w odległości 2,5–1,5 km od siebie, umożliwiając w ten sposób bezpośrednią łączność wzrokową przynajmniej dwóch sąsiadujących osiedli, w niektórych przypadkach trzech lub nawet czterech jednocześnie (Leszna Górna–Tuł).

Wysokości bezwzględne pozostałych osiedli wahają się od 406 do 624 m (góra Tuł). O szczególnym charakterze decyduje jednak przede wszystkim wysokość względna, zawarta w zakresie 50–150 m, ekspozycja okrężna oraz stromość stoków, dochodząca w skrajnych przypadkach do 60–70%.

Warunki topograficzne usytuowania stanowisk nadają szczególny rys strukturze osadniczej, mającej z jednej strony walor obronny, z drugiej, pozwalający na kontrolę wzrokową otoczenia, a także wzajemną komunikację. Miało to szczególne znaczenie w warunkach silnego zalesienia oraz bliskości ważnych szlaków komunikacyjnych.

Wybitnie obronny charakter omawianych osiedli potwierdzają wyniki lotniczego skanowania laserowego LIDAR. W przypadku trzech osiedli: Leszna-Górna-góra Tuł, Cisownica-Grodzisko, Cisownica-Machulowa metoda ta wykazała wyraźne ślady obwałowań otaczających szczytowe partie wzniesień, z wyjątkiem jej najbardziej stromych stoków. Niewykluczona jest również obecność podobnych umocnień na stanowisku Leszna Górna-Nydek-Ostry.

Niestety, stan przebadania interesujących nas stanowisk jest bardzo słaby. Jedynie na dwóch z odkrytych do tej pory osiedli przeprowadzono sondażowe badania wykopaliskowe. Były to prace o niewielkim, rozpoznawczym charakterze. Przeprowadzono je na stanowisku Leszna Górna–góra Tuł (st. 3)[2] oraz Dolní Líštná–Hradisko[3]. Pomimo niewielkiego zakresu badania przeprowadzone na osiedlu zlokalizowanym na górze Tuł w Lesznej Górnej przyniosły dużą serię reprezentatywnego materiału zabytkowego (m.in. kilka tysięcy fragmentów ceramiki) oraz odkrycie obiektów osadowych. Ratownicze prace wykopaliskowe przeprowadzone w związku z budową stacji przekaźnikowej na stanowisku Dolní Líštná–Hradisko przyniosły skromniejsze obserwacje. Dotyczą one istnienia warstwy kulturowej oraz pozyskania nielicznej serii niecharakterystycznych fragmentów ceramiki. Z pozostałych stanowisk materiał zabytkowy pochodzi wyłącznie z prospekcji powierzchniowej, przy czym są to często reprezentatywne serie materiału ceramicznego, liczące od stu (Leszna Górna, st. 4, Cisownica–Grodzisko) do kilkudziesięciu sztuk (Cisownica–Machulowa, Puńców, st. 3). Najmniejszą liczbę (ponad 30 sztuk) fragmentów ceramiki dostarczyło stanowisko zlokalizowane na górze Ostry (709 m n.p.m.).

Dokonany powyżej przegląd stanowisk wskazuje na istnienie we wczesnej epoce żelaza struktury osadnictwa opartego przede wszystkim na osadnictwie wyżynnym, o wyraźnych rysach obronnych. Ich znaczne zagęszczenie na stosunkowo niewielkim obszarze, a także usytuowanie w pobliżu ważnych szlaków i przejść transkarpackich wskazują na istotną rolę w kontroli komunikacji w tym rejonie Karpat. Najbardziej prawdopodobna wydaje się tu funkcja ochrony północnego wylotu szlaku z Przełęczy Jabłonkowskiej i jego połączenie w kierunku doliny górnej Odry i Wisły. Identyczny do materiałów pochodzących z okolic Cieszyna (grodzisko w Chotěbuzu–Podoborze, osiedle wyżynne Cieszyn–Góra Zamkowa) charakter ceramiki wskazuje na funkcjonowanie w regionie cieszyńsko-trzynieckim szerszej struktury osadniczej, kontrolującej przebieg szlaków komunikacyjnych na północnym przedpolu Beskidu Śląskiego i Śląsko-Morawskiego, przy czym, w przypadku stanowisk z okolic Cieszyna dodatkowo w grę może również wchodzić ochrona komunikacji z rejonu Bramy Morawskiej.

Na obecnym etapie możemy jedynie ogólnie określić czas funkcjonowania omawianej struktury na okres wczesnej epoki żelaza (750-400 p.n.e.). Na podstawie jednak niektórych fragmentów ceramiki pozyskanych na stanowisku Leszna Górna–Tuł nie można wykluczyć wcześniejszej chronologii początków jej funkcjonowania, odnoszącej się jeszcze do schyłku epoki brązu (900-750 p.n.e.).

Kończąc przegląd dotychczasowego stanu badań struktur osadnictwa z wczesnej epoki żelaza na omawianym terenie, należy podkreślić potrzebę dalszych badań niezwykle interesującej problematyki. Przedstawiony powyżej stan naszej wiedzy jest dopiero wstępnym rozpoznaniem jej istnienia. Brakuje zupełnie badań dotyczących rozpoznania podstawowych kwestii, jak chronologia początków i zaniku osadnictwa czy rozpoznania systemów fortyfikacyjnych. Niezbędne są również badania dotyczące odtworzenia podstaw gospodarczych i rekonstrukcji środowiska przyrodniczego. Osobnym problemem są relacje omawianej struktury z osiedlami kultury łużyckiej, rozmieszczonymi na wschód od południkowego odcinka górnej Wisły, a także z grupą słowacką, której stanowiska rejestrujemy po południowej stronie Przełęczy Jabłonkowskiej, w dorzeczu Kysucy i w Kotlinie Żylińskiej. Wyjaśnienie tych kwestii przynieść dopiero może należycie skonstruowany program badań terenowych i prac studialnych.

Bożena i Bogusław Chorąży