Badania archeologiczne w kamienicy przy ulicy Wzgórze 14

Proces rewitalizacji bielskiej starówki to dla większości mieszańców miasta widok piękniejących na naszych oczach elewacji kamienic i ich otoczenia. To odkrywanie dawno zapomnianych uroków ciasnych uliczek, zaułków oraz wnętrz, coraz częściej zajmowanych przez puby, restauracje i galerie.
Nie zawsze zdajemy sobie sprawę, że za remontem każdej z odnowionych kamienic, stoi praca projektantów, inżynierów, konserwatorów, ale także ten najbardziej chyba niezauważalny i niedoceniany element  –  trud  badaczy dziejów historycznych: archeologów, historyków i historyków architektury. Wkład niezauważalny, ale jakże istotny, bo czy bez tej pracy można rzetelnie opracować projekt rewitalizacji kolejnych budynków?
Nie inaczej sytuacja miała się w przypadku ostatnio odnowionej kamienicy nr 14 przy ul. Wzgórze, położonej niemal naprzeciw wejścia do Zamku Książąt Sułkowskich.  Jej świeżo odnowiona elewacja, która przywróciła blask świetności tej pięknej budowli to tylko wierzchołek góry lodowej, na którą składa się żmudna praca badaczy obiektu. W tym jednak szczególnym przypadku dodatkowa wiedza o jego historii, została „wydarta” z murów i ziemi niemal w ostatniej chwili, już w trakcie trwania jego remontu.

Z inwentaryzacji architektonicznej wynika, że obecna forma budynku stanowi obiekt o cechach klasycystycznych na rzucie zbliżonym do trapezu, ze ściana boczną od ul. Zamkowej w linii dawnego muru obronnego miasta. Powstała ona prawdopodobnie po 1872 r. Posesja ta w zapisach konskrypcyjnych figuruje jako Miasto nr 2. Z zapisków historycznych wynika, że budynek stojący w jej obrębie w wieku XVII pełnił funkcję farbiarni cechu sukienników (prawdopodobnie do lat 40. XVIII w., kiedy to siedziba farbiarni znalazła się na Dolnym Przedmieściu). W XVIII w. obiekt stanowił własność prywatną (m.in. mieszkał tu w latach 1774–1779 piekarz Joseph Letzner, a w latach 1798–1803 również piekarz Józef Glombitza [Głąbica]). Od 1823 r. właścicielami posesji byli książęta Sułkowscy. W XX w. w budynku miała siedzibę Czytelnia Niemiecka oraz stowarzyszenie turystyczne „Beskidenverein” . Po 1945 kamienica przeszła na własność miasta i służyła celom mieszkaniowym oraz usługowym (na parterze, od strony ulicy Wzgórze, funkcjonował w ostatnim czasie antykwariat).
 

Na tym terenie nie prowadzono kompleksowych badań architektonicznych. Jedynie w latach 1974–1975 Przedsiębiorstwo Konserwacji Zabytków w Krakowie przeprowadziło badania potwierdzające obecność reliktów muru obronnego w południowo-wschodniej elewacji (część z nich wyeksponowano) oraz jego kontynuacji w kierunku północno-wschodnim w partii fundamentowej. W 2009 r. przeprowadzono szczegółową inwentaryzację architektoniczną budynku.
Badania archeologiczne i architektoniczne miały charakter nadzoru prowadzonego w trakcie remontu kamienicy. Trwały niemal rok – od lutego do grudnia 2018 r. W zakresie archeologicznym prowadzili go Bożena i Bogusław Chorążowie – pracownicy Działu Archeologii Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej, badania architektoniczne wykonał mgr inż. Ryszard Głowacki.
Nadzór archeologiczny nad remontem kamienicy Wzgórze 14 przyniósł bardzo cenne, z punktu widzenia historii miasta, wyniki. Najważniejsze z nich dotyczą potwierdzenia XIV-wiecznej metryki najstarszego muru obronnego Bielska. Już w okresie późnośredniowiecznym, najpóźniej w 1. połowie XVI w. stracił on znaczenia militarne. Miało to zapewne związek z powstaniem w XV w. dodatkowego muru zewnętrznego zamku, a w 1. połowie XVI w. budową muru zewnętrznego, dostosowanego do obronny artyleryjskiej (mur ten widoczny jest na XIX-wiecznych fotografiach zamku). Taką sekwencję rozwoju systemu obronnego i jego przemian potwierdzają podobne obserwacje przeprowadzone w obrębie posesji Schodowa 5.

Istotnym efektem badań jest również identyfikacja bruku uliczki przymurnej, zapewniającej obrońcom dostęp do muru miejskiego. Odkryto ją na głębokości ok. 1,9 m poniżej współczesnego poziomu użytkowego otoczenia kamienicy (np. strefy wejścia do kamienicy). Niestety, z racji szczupłych wymiarów wykopów konstrukcyjnych nie udało się określić szerokości uliczki. Wydaje się jednak bardzo prawdopodobne, że jej pierwotna szerokość mogła korespondować z granicą, którą obecnie tworzy ściana jednego z pomieszczeń kamienicy. Jeżeli ta hipoteza jest słuszna, szerokość uliczki mogła wynosić ok. 8 m. Jej nawierzchnię stanowił tzw. bruk sypany, złożony z otoczaków oraz niewielkiego rozmiaru kamieni wapiennych.
Kolejnym istotnym efektem badawczym prowadzonego nadzoru są uzyskane dane dotyczące rozwoju zabudowy i jej zmian architektonicznych w obrębie obecnej posesji Wzgórze 14.
Dysponując dokumentacją odsłoniętych w trakcie remontu reliktów architektonicznych oraz ich kontekstu archeologicznego, można podjąć próbę rekonstrukcji rozwoju i podstawowych zmian architektonicznych zabudowy w obrębie posesji Wzgórze 14. Obejmuje ona dziewięć faz rozwojowych: od najstarszych śladów, prawdopodobnie wyprzedzających czasy lokacji miasta, przez drewniany budynek zbudowany na wytyczonej w trakcie lokacji działce, oraz kolejne fazy przebudowy już murowanego budynku, pełniącego najpierw funkcję farbiarni cechu sukienników, a następnie piekarni. Końcowe fazy, a jednocześnie okres największej rozbudowy kamienicy przypadają na wiek XIX – czasy, gdy jej właścicielami stali się Sułkowscy. Proces rozwoju architektonicznego budynku nie polegał jednak tylko na jego rozbudowie. Jak się okazało, najważniejsze etapy przebudowy były związane z koniecznością odbudowy budynku ze zniszczeń, po kolejnych pożarach miejskich: w połowie XVII w. oraz w 1. połowie XIX w. (w latach 1808 i 1836).
W trakcie prowadzonych badań odkryto kilka tysięcy zabytków ruchomych. Są to przede wszystkim fragmenty naczyń glinianych, fajansowych, kamionkowych i porcelanowych oraz fragmenty kafli piecowych. W mniejszej ilości (zazwyczaj pojedyncze sztuki) odkryto przedmioty metalowe oraz numizmaty.
 

Niewątpliwie najcenniejszym przykładem odkrytych zabytków jest zbiór późnogotyckich i renesansowych kafli piecowych pozyskanych w jednym z pomieszczeń kamienicy (ponad 900 fragmentów). Jest to unikalny zespół o niezwykle bogatej ornamentyce, datowany na koniec XV oraz wiek XVI. Kafle posiadają przedstawienia figuralne, wykonane na bardzo wysokim poziomie artystycznym. Większość z nich została odkryta po raz pierwszy na terenie Bielska. Wystąpiły one na stropie ciemnej warstwy nasypowej datowanej na wiek XVI. Kafle te są pozbawione partii komorowych. Zostały ułożone licami do dołu, jedne obok drugich, na niewielkiej powierzchni ok. 2 m2.
 

 

Reprezentują niezwykle bogaty repertuar form zdobniczych płytek licowych (przynajmniej 16 różnych motywów zdobniczych). Są to m.in. unikalne przedstawienia figuralne postaci muzyka grającego na dudach (tzw. dudziarza), postaci królewskiej trzymającej rybie ogony, anioła,  proroka z zapisanym zwojem, dworzanina z ręką uniesioną w geście pozdrowienia. Bardzo często spotykane są motywy roślinne. To m.in. przedstawienia tzw. wirującego kwiatu czy też kwiatu wyrastającego z gałązki. Trzecim często występującym tematem są motywy architektoniczne – zarówno w wersji ażurowej, jak i pełnej. Są to najczęściej przedstawienia maswerków oraz znajdujących się poniżej arkad. Liczne są fragmenty kafli zwieńczeniowych, zdobionych sterczynami roślinnymi.

 

 

 

 

 

 
Kafel zwieńczeniowy
Podsumowując, należy stwierdzić, że badania archeologiczne w kamienicy Wzgórze 14 przyniosły niezwykle cenne wyniki. Dotyczą one dwóch istotnych z punktu widzenia historii Bielska problemów. Pierwszy to kwestia genezy, funkcjonowania oraz zaniku systemu fortyfikacji średniowiecznych. W tym zakresie udało się uzyskać podstawowe przesłanki chronologiczne i stratygraficzne, dotyczące czasu powstania muru obronnego miasta, uliczki przymurnej, oraz zaniku ich funkcji obronnych.
Druga istotna część pozyskanych danych dotyczy rozwoju architektonicznego zabudowy obecnej posesji Wzgórze 14. Trudno tu przecenić rolę badań przeprowadzonych w ramach nadzoru architektonicznego. To właśnie te dane, w połączeniu z archeologicznymi obserwacjami stratygraficznymi, wydają się stanowić podstawę do zrekonstruowania poszczególnych faz zabudowy obecnej kamienicy, a także dostarczyć informacji o historii funkcjonowania tej części miasta. Uzyskane efekty badań wskazują na olbrzymi potencjał tkwiący w pracach badawczych prowadzonych w trakcie remontów kamienic w ramach programu rewitalizacji bielskiej starówki. Stanowią one często jedyną okazję do przeprowadzenia obserwacji i ustaleń, które nie byłyby możliwe w innych warunkach.

Bożena i Bogusław Chorąży