Jakub Glasner – grafika

Grafika jest jedną z dwuwymiarowych dyscyplin plastycznych. Poprzez możliwość zwielokrotnienia jednostkowego dzieła sztuki jest dziedziną szerzej dostępną dla odbiorców i kolekcjonerów. Samo słowo grafika pochodzi od greckiego graphein, co oznacza pisanie lub rysowanie. Uściślając sam proces powstawania grafiki, czy raczej graficznej odbitki, jest to twórcze przekształcenie utworu plastycznego, dokonane w sposób rękodzielniczy na odpowiednim materiale i przy użyciu różnych narzędzi, w celu jego zwielokrotnienia w określonej liczbie egzemplarzy. Każda z uzyskanych w ten sposób rycin stanowi autorskie dzieło sztuki. W zależności od funkcji rozróżniamy dwa podstawowe typy grafiki: artystyczną, zwaną także niezależną lub warsztatową, oraz grafikę użytkową, co do której mają zastosowanie również takie określenia, jak: stosowana, projektowa, reprodukcyjna i ilustracyjna.

Na przestrzeni wieków warsztat artysty grafika ulegał wielu przekształceniom, a stosowane przez niego techniki można z grubsza podzielić na druki płaskie, wklęsłe i wypukłe, zależnie od użytego materiału i sposobu jego obróbki. Do technik wklęsłodrukowych należą m.in.: miedzioryt, mezzotinta, akwaforta, akwatinta i miękki werniks; wśród technik wypukłych znajdziemy drzeworyty i linoryty, a do podstawowych technik druku płaskiego zaliczamy m.in.: litografie, serigrafie oraz nowoczesne sposoby uzyskiwania odbitek cyfrowych. Wyraz artystyczny w grafice można uzyskać na wiele sposobów, za pomocą jednej barwy lub wielu kolorów. Czasem czarno-białą odbitkę twórca podkolorowuje akwarelą lub temperą.

Prace graficzne są bardzo znaczącą częścią dorobku artystycznego Jakuba Glasnera, stanowiącą – z malarstwem olejnym czy rysunkami – równoważną dyscyplinę twórczą. Podobnie jak w całym oeuvre tego artysty, tematami przewodnimi kompozycji graficznych są pejzaże oddające zróżnicowanie pór roku (głównie zimy, ale także lata i jesieni) oraz etapów dnia (zmierzch, poranek). Wśród graficznych odbitek odnajdziemy: zimowe plenery górskie, ośnieżone wnętrza lasu z wijącym się strumieniem, tatrzańskie szczyty, wodospady i potoki, alpejskie doliny i wzniesienia, łagodne beskidzkie pagórki, wiejskie drogi, przydomowe ogrody, fragmentaryczne wnętrza parków i terenów zielonych, samotne drzewa oraz ich grupy i zagajniki czy wreszcie letnie łąki z równymi rzędami kopek siana lub stogów zboża. Nie brakuje też widoków podmiejskich i miejskich wedut, elementów architektoniczno-urbanistycznej struktury z ciasnymi uliczkami, zaułkami lub rozległymi placami, okazałymi budynkami, zespołami klasztornymi, murowanymi lub drewnianymi kościołami, synagogami i ich wnętrzami, a także elementami małej architektury, jak bramy cmentarne, furty, fontanny oraz pomniki.

Bez trudu możemy rozpoznać wiele z tych przedstawionych przez artystę miejsc. Czasem autor sam nas naprowadza za pomocą ołówkowej inskrypcji umieszczonej pod odbitką. Glasner oddał swe twórcze umiejętności wielu mniejszym i większym miastom oraz miejscowościom. Na swoich jedno- i wielobarwnych rycinach sportretował: Bielsko, Florencję, Kraków, Lwów, Moskwę, Podkamień, Pontresinę, Rajczę, Salzburg, Szczyrk, Wadowice, Wenecję, Zakopane i inne. Duży zespół prac przedstawia cieki i akweny wodne, strumyki w leśnym gąszczu, niewielkie stawy, rozległe jeziora, nadmorskie holenderskie przystanie czy weneckie kanały oraz tamtejszą lagunę. W pokaźnym zestawie tematycznym graficznych odbitek znajdują się również martwe natury z kwiatami (głównie z różami) oraz portrety i autoportrety. Judaizm był religią jego przodków i jego samego, jednak artysta nie afiliował tych wątków do swoich artystycznych wypowiedzi. Wyjątek stanowi wielobarwny linoryt Kraków-Kazimierz – wnętrze synagogi, który jednak należy traktować jako jedną z wielu kompozycji dokumentujących architekturę podwawelskiego grodu.

Nie tylko szeroki zakres i bogactwo podejmowanych wątków tematycznych wyróżnia graficzną twórczość Jakuba Glasnera. Możemy o nim powiedzieć, że był grafikiem totalnym, operującym niemal całym wachlarzem technik. Artysta nie ograniczał się do stosowania jednego, wybranego rodzaju technologii, ale eksperymentował i wykorzystywał w swoich pracach różne metody uzyskiwania odbitek. Na równi sprawnie posługiwał się wszystkimi trzema (wklęsłymi, wypukłymi i płaskimi), i to zarówno monochromatycznymi, jak i wielobarwnymi. Warto podkreślić, że uzyskanie ryciny kilkukolorowej wymaga od twórcy przygotowania wielu niezależnych matryc (dla każdego koloru odrębnej), z których poprzez nakładanie i odbijanie ich w określonej kolejności powstawała ostateczna forma kolorystyczna pracy. W niektórych kompozycjach Glasner wykorzystywał nawet osiem niezależnych od siebie barw, do których należy jeszcze dodać wypadkowe powstałe w wyniku zamierzonego nałożenia kolorów na siebie. Uzyskiwane przez niego efekty chromatyczne w grafice są bliskie rezultatom malarskim. Metodę wielu płyt stosował nawet w arcytrudnym miedziorycie (Salzburg – zaułek w dzielnicy żydowskiej, 1923), w którym to wrażenia barwne uzyskiwano zazwyczaj przy pomocy akwarelowych podmalówek, a nie przy użyciu odrębnych matryc. Twórca z niezwykłą sprawnością posługiwał się poszczególnymi technikami, dobierając ich indywidualne właściwości do założonego efektu artystycznego.

W zbiorach Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej zgromadzona jest największa, licząca ponad 100 eksponatów, kolekcja prac Jakuba Glasnera. Znaczącą jej część (30 obiektów) stanowią grafiki powstałe w latach 1906–1941, reprezentujące wszystkie omówione wyżej tematy, typy, techniki i formy jego artystycznych wypowiedzi.

Jakub Glasner podczas swoich rozlicznych podróży po Europie spotkał wielu artystów, którzy stali się dla niego źródłem inspiracji, twórczych impulsów i poszukiwań. Tak było też w przypadku zainteresowania technikami graficznymi. Podczas pobytu we Francji poznał szwajcarskiego rysownika, miedziorytnika i litografa Théophile-Alexandra Steinlena (1859–1923). To w jego paryskiej pracowni na Montmartrze Glasner zgłębił tajniki warsztatu graficznego i poznał możliwości wypowiedzi twórczej, jakie daje operowanie prostymi kontrastami bieli i czerni. Jego pierwsza praca odbita z kamienia litograficznego powstała w Paryżu, w 1906 roku. Jest to miękki w rysunku Portret kobiety w kapeluszu, w którym artysta umiejętnie wykorzystał narzędzie, pozostawiając wyraźne ślady kredki litograficznej, miejscami o zatartym, niespokojnym konturze.

Twórca stopniowo opanowywał i rozwijał umiejętności w zakresie różnorodnych technik graficznych. Do swojego repertuaru artystycznych wypowiedzi dołożył jedno- i wielobarwną mezzotintę (Sucha Góra koło Rajczy, 1907; Pejzaż tatrzański – Mnich, 1908; Zmierzch nad stawem, 1908), miękki werniks (Refleksy – dom nad wodą, 1920), suchą igłę (Wodospad Mickiewicza, 1923) suchą igłę podmalowaną akwarelą (Drzewa jesienią na tle domków, 1925), akwafortę (Portret żydowskiego lekarza z Rajczy, 1924), miedzioryt (Pejzaż ogrodowy, 1925), akwafortę łączoną z akwatintą (Brzozy w okresie przedwiośnia, 1920).

Nie mały wpływ na zainteresowanie Jakuba Glasnera szerokim wachlarzem technik graficznych miały wystawy drzeworytu japońskiego organizowane na terenie całej ówczesnej Europy. Poznanie jego zasad kompozycji i wewnętrznej struktury dało artyście nowe impulsy twórcze. Innym ważnym bodźcem okazał się udział Glasnera w ogólnopolskiej wystawie w Warszawie, połączonej z II polskim konkursem graficznym im. Henryka Grohmana (1914). To tam zetknął się z twórczością drzeworytniczą Władysława Skoczylasa, która wywarła na nim ogromne wrażenie. Glasner rozszerzył spektrum swoich graficznych kreacji o kilkukolorowe drzeworyty (Poranek zimowy, 1912; Wodospad w Tatrach, po 1922; Zima w Rajczy, 1928; Morteratsch – dolina w Alpach Szwajcarskich, 1930) oraz wielobarwne linoryty (Wnętrze klasztoru dominikanów w Podkarmieniu, 1912; Zima w Zakopanem III, 1922; Brama wejściowa do kościoła w Szczyrku, 1924; Wnętrze kościoła św. Marka w Wenecji, 1927; Droga przez wieś, 1936). Z czasem techniki chromatycznego druku wypukłego stały się dominujące w jego twórczości, a rolę artystycznego eksperymentu autor nakierował na efekty jakie dawała mu zmienna ilość barw. W kolejnych pracach systematycznie zwiększał ich zakres. W technologii wielobarwnego linorytu powstały liczne widoki miejskie z Bielska, Krakowa i Lwowa. Warto zwrócić uwagę na sposób kadrowania tych architektoniczno-urbanistycznych kompozycji. Charakteryzuje je silnie spłaszczona perspektywa oraz bliska drzeworytowi japońskiemu wycinkowość i uproszczenie. Czynnikiem kształtującym jest linia połączona z wysmakowaną, subtelną plamą barwną o rozjaśnionej, świetlistej palecie.

Glasner nie tworzył zwartych tek czy cykli graficznych, każda jego rycina była samoistnym dziełem sztuki. Eksperymentując z różnymi metodami i możliwościami uzyskiwania graficznych odbitek, poszukiwał takiej, która poprzez bezpośredni kontakt z materiałem, w pełni umożliwiała mu tworzenie prac zgodnych z jego artystyczną koncepcją. Z jednej strony interesowały go efekty malarskie, a z drugiej poszukiwanie metody graficznej najlepiej oddającej właściwości rysunkowe. Duży wpływ na dobór techniki i ostateczny efekt graficzny miała praca wyjściowa, będąca pewnego rodzaju pierwowzorem. Artysta inaczej kreował odbitki graficzne oparte na kompozycjach malarskich wykonanych farbami wodnymi czy nawet olejnymi, a inne środki stosował przetwarzając na ryciny rysunki węglem, ołówkiem i suchymi kredkami pastelowymi. W muzealnej kolekcji odnajdziemy kilka takich akwarelowych i rysunkowych podwalin. Prawie zawsze samodzielnie zajmował się procesem powielania, przygotowywał odbitki próbne, różne wersje kolorystyczne, by ostatecznie powtórzyć daną koncepcję maksymalnie w kilku sztukach (zakładał, że będzie ich nie więcej niż 10, choć stosowane techniki pozwalają na znacznie więcej). (...) znakomity człowiek, który z benedyktyńską cierpliwością dłubał w drewnie swoje drzeworyty, robił trzy odbitki, odkładał i przechodził do następnego drzeworytu czy linorytu – wspominał po latach Jerzy Zitzman, zaglądający w latach 30. do pracowni Glasnera, która mieściła się w Bielsku przy ul. Piastowskiej.

Niewątpliwie Jakub Glasner położył podwaliny pod rozwój grafiki warsztatowej nie tylko w miastach nad rzeką Białą, ale na całym śląsko-małopolskim pograniczu. Był prekursorem tej dyscypliny artystycznej. Pozostawionej przez niego spuścizny graficznej nie można rozpatrywać tylko przez pryzmat twórczości artystów żydowskich, ale ocenić ją należy w szerokim kontekście otoczenia i środowiska, w jakim żył i tworzył. Duży zakres podejmowanych tematów oraz mnogość stosowanych przez niego technik powielania odbitek, stawiają go w gronie wybitnych twórców przełomu XIX i XX wieku.

                                                                                                       

Teresa Dudek Bujarek

[cyt. za: Lęk przed znieruchomieniem, z Jerzym Zitzmanem rozmawia Jan Picheta, „Śląsk” 1996, nr 8]

Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej – Fałatówka w Bystrej, ul. Juliana Fałata 34
niedzielne spotkania dyskusyjne, godz. 10.00:

• 5 lutego 2023 – Jakub Glasner cz. 1. – akwarele, prowadzenie Ewa Kubieniec
• 2 kwietnia 2023 – Jakub Glasner cz. 2. – grafiki, prowadzenie Teresa Dudek Bujarek
• 4 czerwca 2023 – Jakub Glasner cz. 3. – oleje, prowadzenie Kinga Kawczak

dojazd we własnym zakresie linią nr 57,
z dworca autobusowego w Bielsku-Białej odjazd o godz. 9.40, powrót z Bystrej godz. 12.19