Bożena, Bogusław Chorąży
 

Mówiąc o najdawniejszych dziejach współczesnych miejscowości, autorzy różnego rodzaju opracowań rozpoczynają je często od pierwszych wzmianek w źródłach pisanych. Niekiedy tylko, co bardziej wnikliwi, zwracają uwagę na źródła archeologiczne, które dokumentują wcześniejsze dzieje zasiedlenia dzisiejszych miejscowości. Do wyjątków należą informacje dotyczące osadnictwa prehistorycznego, przypadającego na czasy bardzo odległe – epoki: kamienia, brązu i żelaza.

Nie jest to, broń Boże naganne, wszakże każdy z nas ma prawo wiedzieć, kiedy zaczynają się dzieje jego miasta czy wsi! Czy jednak zwykła uczciwość nie wymaga przyznania, że założyciele współczesnych miejscowości często nie byli pierwszymi mieszkańcami tych ziem, a jedynie kolejnymi ich gospodarzami na przestrzeni wieków?

Brak informacji dotyczących prehistorii Podbeskidzia (niech czytelnicy wybaczą stosowanie tego nie do końca poprawnego, aczkolwiek wygodnego terminu dla określenia regionu obejmującego Pogórze Śląskie, Beskid Mały, Śląski i Śląsko-Morawski) był w pewien sposób usprawiedliwiony. Jeszcze do niedawna stan badań nad osadnictwem prehistorycznym był tu bardzo słabo zaawansowany, a wiedza o nich w niewielkim stopniu upowszechniona.

W ostatnich latach na terenie Podbeskidzia udało się jednak odkryć nowe, nieznane dotąd punkty osadnictwa prehistorycznego. Jest to wynik badań podjętych w latach 90. przez Dział Archeologii Muzeum w Bielsku-Białej oraz realizowanego w latach 2000-2003 polsko-czeskiego projektu badawczego pt. Badania pradziejowych osiedli wyżynnych na Podbeskidziu między Beczwą (Republika Czeska) a Białą (Rzeczpospolita Polska). Projekt ten realizowany był przez Muzeum w Bielsku-Białej we współpracy z Instytutem Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Archeologickego seminařa Ústavu historie a muzealogie Filozoficko – přirodovědecké fakulty Slezké univerzity v Opavě, Muzeum Beskyd we Frýdku – Místku oraz Muzeum Novojičínska w Novým Jičinie. 

W ramach badań odkryto pozostałości osadnictwa ze wszystkich epok prehistorycznych. Są to m.in. pozostałości pobytu człowieka w okresie paleolitu, osiedli neolitycznych rolników z IV tysiąclecia p.n.e., czy też osady z okresu wpływów rzymskich z początku naszej ery. Najważniejszym efektem prowadzonych badań wydaje się odkrycie kilkudziesięciu nowych osiedli datowanych na młodszą epokę brązu (900-750 p.n.e.) i wczesną epokę żelaza (750-400 p.n.e.).

Odkrycia te w dużej mierze zmieniają nasze dotychczasowe poglądy, według których teren Podbeskidzia był omijany przez prehistorycznych osadników. Okazuje się, że pomimo niekorzystnych warunków glebowych i klimatycznych, osadnictwo prehistoryczne wkraczało kilkakrotnie na tereny Podbeskidzia. Jak się wydaje, miało to związek z korzystnym położeniem komunikacyjnym tego obszaru. Leży on w obrębie szeroko rozumianego przedpola Bramy Morawskiej – jednego z najważniejszych naturalnych przejść łączących tereny europejskie leżące na południe i północ łuku karpacko-sudeckiego. Przez obszar ten przebiegają również inne ważne transkarpackie szlaki komunikacyjne wiodące przez przełęcze beskidzkie – Jabłonkowską oraz Półgórską (Polhorską).

Jedną z najciekawszych prób zasiedlenia tego terenu są czasy tzw. kultury łużyckiej u schyłku epoki brązu i we wczesnej epoce żelaza (900-400 p.n.e.). Warto dla orientacji czytelników wspomnieć, że jest to okres mniej więcej współczesny funkcjonowaniu słynnego grodu w Biskupinie (jego początki datowane są na rok 738 p.n.e.). Niech też nikogo nie myli określenie kultura łużycka. Nie znaczy to bynajmniej, że Podbeskidzie, jak również większa cześć ziem polskich były zamieszkane w tym czasie przez słowiańskich Łużyczan. Termin kultura łużycka odnosi się do jednostki wydzielanej przez archeologów, której najważniejszym kryterium jest podobieństwo kultury materialnej (ceramiki, narzędzi uzbrojenia itp.), a nazwa wzięła się od miejsc, w których dokonano pierwszych odkryć, w tym przypadku Łużyc (krainy historycznej obecnie na terytorium wschodnich Niemiec). Kim byli mieszkańcy Podbeskidzia, a także większość ziem polskich, nie wiemy – nie posiadamy żadnych informacji na ten temat ze źródeł pisanych. Wydaje się jednak, że nie była ta ludność słowiańska, a więc naszych bezpośrednich przodków. Ci przybyli tu znacznie później, prawdopodobnie w V-VI w. n.e.

Osadnictwo tzw. kultury łużyckiej ze schyłku epoki brązu i wczesnej epoki żelaza obejmowało niegdyś tereny prawie całego Podbeskidzia, zawartego pomiędzy biegiem Skawy na wschodzie a Beczwą na zachodzie. Słabe ślady zasiedlenia obserwujemy jedynie na obszarze pomiędzy Frydkiem-Mistkiem a Trzyńcem. Kartograficzny obraz rozmieszczenia osadnictwa wykazuje wyraźną tendencję do lokowania się na przedpolu Beskidu: na obszarze wschodniego wylotu doliny Rożnowskiej Beczwy, Wzgórz Poddbeskidzkich (Podbeskydskiej Pahokartiny) i Pogórza Śląskiego. Pas ten ciągnie się wzdłuż Beskidu na szerokości 10-20 km. Wyjątkiem są jedynie obszary Kotliny Żywieckiej i doliny Skawy, gdzie osadnictwo wyraźnie wnika w strefę śródgórską. Rozmieszczenie punktów osadniczych jest nierównomierne, tworząc wyraźne skupienia: w okolicach w okolicach Valašskiego Meziříči, Štramberka i Příbora, Frydka-Mistka, Cieszyna i Goleszowa oraz Jaworza. Skupienie stanowisk w okolicach Goleszowa i Cieszyna i Trzyńca być może należy również wiązać z rolą komunikacyjną tego obszaru leżącego na północnym przedpolu Przełęczy Jabłonkowskiej. Z tą funkcją wydaje się, iż należy wiązać szczególnie intensywnie zasiedlone w tym okresie osiedle wyżynne w Kocobędzu  (Chotěbuz-Podobora) na lewym brzegu Olzy.

Dominują zdecydowanie pozostałości dawnych osiedli. W niewielkim tylko zakresie udało się rozpoznać cmentarzyska ludności w owym czasie zamieszkującej ten teren. Pozostałe stanowiska to głównie gromadne znaleziska wyrobów brązowych, prawdopodobnie o charakterze wotywnym – tzw. skarby.

Specyficzną strukturę reprezentują odkryte osiedla. Dominują wyraźnie osiedla położone na eksponowanych formach terenu. Część z nich, zwłaszcza te leżące bezpośrednio na przedpolu Beskidu, zlokalizowana jest na szczególnie wysokich, niedostępnych wzniesieniach o naturalnym walorze obronnym. Towarzyszy im sieć osad położonych na wybitnych cyplach terenowych, jednak bardziej dostępnych, nie posiadających wyraźnych walorów obronnych. W mniejszym zakresie, w okolicach Goleszowa, Starego Jicina i Příbora zarejestrowano obecność osiedli położonych niżej, w pobliżu niewielkich cieków wodnych.

  

Przykłady lokalizacji osiedli wyżynnych na wzniesieniach o ekspozycji okrężnej: Grodziec Śląski, st. 11 oraz Leszna Górna, st. 3

Kluczową rolę na omawianym terenie w okresie schyłku epoki brązu oraz wczesnej epoki żelaza odgrywa gród na Kotouču w Štramberku. Stanowisko to wykazuje niezwykle intensywne ślady jego zamieszkania. Warto w tym miejscu podkreślić, iż z 9 skarbów – przedmiotów brązowych odkrytych na Podbeskidziu – aż 5 znaleziono w obrębie samego osiedla na górze Kotouč, a 3 dalsze pochodzą z jej bezpośredniego sąsiedztwa. Liczne znaleziska krążków ceramicznych podobnych do tych, jakie odkryto na Ślęży może sugerować funkcjonowanie w tym miejscu ośrodka kultu solarnego (?). Wydaje się, że rozwój grodu na Kotouču został gwałtownie zahamowany w VI w. p.n.e. przez najazd koczowników scytyjskich poświadczony śladami pożaru i znaleziskami trójgraniastych grocików typu scytyjskiego z jaskini Čertovej díra oraz bezpośredniego przedpola wału grodziska. Być może reakcją na niepokoje polityczne związane z akcją militarną Scytów w okolicach Štramberka było ufortyfikowanie w tym czasie za pomocą wału ziemnego i fosy osiedla wyżynnego na tarasie Olzy w Kocobędzu (Chotěbuz-Podobora). Nie jest jednak wykluczone, iż ufortyfikowanie tego osiedla można przypisać szczególnej roli handlowo-komunikacyjnej, a być może również administracyjnej tego osiedla. O dość długotrwałym i intensywnym zamieszkiwaniu tego osiedla świadczy warstwa kulturowa o miąższości 40-80 cm oraz pozostałości po obiektach mieszkalnych w postaci półziemianek i słupowych chat naziemnych. Stanowisko to dostarczyło dużej serii materiału zabytkowego, w tym pojedynczych wyrobów żelaznych i brązowych.

Pozyskany dotychczas inwentarz zabytkowy z odkrytych stanowisk stanowią głównie fragmenty ceramiki, na ogół silnie zniszczonej i rozdrobnionej. Jedynie w nielicznych przypadkach możliwa jest identyfikacja form oraz ich klasyfikacja.

Najliczniejszą grupę ceramiki stanowią naczynia średnio- i grubościenne, wykonane z gliny z dużą ilością domieszki mineralnej – gruboziarnistego tłucznia mineralnego lub szamotu. Najczęściej spotykanymi formami są różnej wielkości garnki i misy. Garnki charakteryzują się jajowatym lub esowatym profilem. Na stanowiskach zlokalizowanych na wschód od górnej Wisły, w Jaworzu i w Grodźcu, górne partie garnków są zazwyczaj wygładzone, brzuśce zaś mniej lub bardziej chropowacone przez obmazywanie. Charakterystyczny jest brak stosowania tego typu techniki na stanowiskach położonych na zachód od górnej Wisły. Garnki zdobione są często za pomocą ornamentu plastycznego, a zwłaszcza dookolnych listew zdobionych nacięciami lub dołkami palcowymi. Niekiedy stosowano ornament w postaci samych dołków paznokciowych. Występują również różnego rodzaju guzy plastyczne: języczkowate, stożkowate, czopowate, jak również rozdzielone. Często spotykaną formą ceramiczną są szerokootworowe misy profilowane oraz misy z brzegami zagiętymi do środka.

Fragment glinianego naczynia wazowatego

Liczną grupę ceramiki stanowią naczynia wazowate, jak również naczynia cienkościenne. Mają one na ogół starannie wygładzane, czarne, lśniące powierzchnie, często pokrywane zewnętrznie lub obustronnie warstwą grafitu. Grupa ta reprezentowana jest głównie przez czerpaki, czarki i misy. Są one zazwyczaj bogato zdobione na zewnątrz, a także wewnątrz grupami kresek, pasmami nacięć i nakłuć, wpółśrodkowych kół, ornamentem zwisających festonów, zakreskowanych trójkątów lub półkolistych żłobków.

Fragment czerpaczka glinianego

Szczególną kategorię ceramiki naczyniowej reprezentują formy powstałe pod bezpośrednim wpływem najbardziej rozwiniętych centrów kulturowych ówczesnej środkowej Europy – z obrębu tzw. kultury halsztackiej pozostającej w intensywnych kontaktach z cywilizacją grecką i etruską. Są to szerokootworowe wazy z wysoką umieszczoną wydętością brzuśca i rozchyloną szyją, zdobione za pomocą różnych motywów żłobków lub linii rytych oraz charakterystycznych guzów umieszczonych na barku.

Zestaw form ceramicznych uzupełniają pokrywki, placki gliniane, naczynia sitowate oraz przęśliki – ciężarki wrzecion do przędzenia nici.

Prześlik gliniany

Formom ceramicznym towarzyszą wyroby metalowe. Są to przede wszystkim wyroby brązowe: szpile, bransolety, siekierki, sierpy, noże, zapinki i inne. Duża część z nich pochodzi ze skarbów oraz osiedla zlokalizowanego na górze Kotouč w Štramberku.

Z kilku stanowisk znane są wyroby żelazne. Wskazują one na dość powszechne wykorzystywanie do produkcji narzędzi nowego surowca – żelaza. Są to m.in. siekierki z tuleją, noże, szpile oraz fragment zapinki tzw. okularowatej. Z warstw związanych z okresem halsztackim w Kocobędzu (Chotěbuz-Podobora) oraz z Lesznej Górnej pochodzą również fragmenty żużli poświadczających miejscową obróbkę żelaza.

Przedmiotom metalowym towarzyszą narzędzia kościane, rogowe i kamienne – rozcieracze z piaskowca, osełki i żarna.

Osełka kamienna

Wbrew opinii niektórych badaczy negujących rolniczy charakter osadnictwa prehistorycznego na terenie Podbeskidzia obecność w inwentarzu kulturowym licznych żaren do rozcierania ziarna, a także znaczna ilości kości zwierząt hodowlanych (trzoda chlewna, bydło, owca) wskazuje wyraźnie na charakter rolno-hodowlany gospodarki społeczności zamieszkujących ówcześnie Podbeskidzie. Poświadcza to również rozmieszczenie osadnictwa korelującego z łatwiejszymi w uprawie glebami rędzinowymi i piaszczystymi wykorzystywanymi pod uprawę zbóż. W związku z rozwojem gospodarki uprawowej należy się liczyć z miejscowymi wylesieniami. Jak duża była skala tych przekształceń wyjaśnić mogą dopiero podjęte badania paleobotaniczne na stanowiskach oraz w ich najbliższym otoczeniu. Wzmiankowane już wcześniej fragmenty żużli mogą wskazywać na znaczną rolę metalurgii żelaza. Odkryte egzemplarze przęślików glinianych poświadczają, iż jednym z zajęć mieszkańców osiedli było tkactwo.

Usytuowanie osiedli wyżynnych w rejonie ważnych przejść komunikacyjnych mogłoby świadczyć o kontroli dalekosiężnej wymiany handlowej. Chodzi tu przede wszystkim o kontrolę szlaku komunikacyjnego wiodącego z Bramy Morawskiej w kierunku Małopolski oraz połączenia górnego Poważa przez Przełęcz Jabłonkowską w kierunku Górnego Śląska. Świadczą o tym liczne przedmioty pochodzące z innych stref kulturowych ówczesnej Europy – tzw. importy – m.in. paciorki z basenu Morza Śródziemnego, wyroby brązowe z Kotliny Karpackiej, a nawet militaria z terenów wschodnioeuropejskich. Położeniem w pobliżu skrzyżowania tych szlaków zapewne należy tłumaczyć powstanie, jedynego na terenie Śląska Cieszyńskiego osiedla ufortyfikowanego za pomocą wału ziemnego – grodziska w Kocobędzu (Chotěbuz-Podobora).

Dość istotną kwestią do wyjaśnienia pozostaje problematyka kresu funkcjonowania omawianych struktur osadniczych na tym terenie. Militaria scytyjskie odkryte na terenie grodziska na Kotouču w Štramberka wskazują na zdobycie tego obiektu przez najazd koczowników. Łupieżczym najazdom scytyjskim w VI w. p.n.e. przypisuje się zniszczenie wielu osiedli obronnych i struktur osadniczych grupy śląskiej kultury łużyckiej. Ślady pożaru i zniszczeń zarejestrowano również na terenie grodziska w Kocobędzu (Chotěbuz-Podobora). Nie odkryto tu jednak żadnych militariów koczowniczych (niewykluczone, że osiedle po krótkiej przerwie jest nadal jest zamieszkiwane). Inne stanowiska regionu w większości przypadków nie wykazują śladów przetrwania w głąb następnych okresów chronologicznych.

Scytyjskie grociki strzał do łuku

Co stało się wobec tego z ludnością zamieszkującą od schyłku epoki brązu i we wczesnej epoce żelaza Podbeskidzie? Tego niestety chyba się nie dowiemy. Faktem jest, że nigdy już, aż do czasów późnośredniowiecznych, nie doszło do tak intensywnego i długotrwałego skolonizowania i zagospodarowania tego terenu. Warto więc pamiętać o tym rozdziale prehistorycznych dziejów Podbeskidzia i jego mieszkańcach.