Bożena i Bogusław Chorąży

ZAMEK PEŁEN TAJEMNIC.
BADANIA ARCHEOLOGICZNE W KAPLICY  PW. ŚW. ANNY PRZY ZAMKU KSIĄŻĄT SUŁKOWSKICH W BIELSKU-BIAŁEJ
Kaplica  pw. św. Anny stanowi jeden z najbardziej charakterystycznych elementów  architektury bielskiego zamku. Jej neoromański kostium zewnętrzny odcina się wyraźnie na tle neorenesansowego wystroju skrzydeł zamkowych. Pomimo odwołań stylistycznych do architektury średniowiecza, myliłby się ten, kto uznałby kaplicę za najstarszą część bielskiego zamku. W istocie obiekt ten stanowi jeden z najmłodszych elementów jego zabudowy, sięgający swoimi początkami XVIII stulecia.
 
Kaplica zamkowa pw. św. Anny – widok współczesny. Fot. Bogusław Chorąży

Kaplica jest też częścią zespołu zamkowego, który jako ostatni stał się obiektem zainteresowań archeologów . Brak badań architektonicznych i archeologicznych  był spowodowany przede wszystkim użytkowaniem jej wnętrza jako świątyni wyznania polskokatolickiego. Po  wyprowadzce kościoła w latach 90. XX wieku i  przejęciu obiektu przez Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej był on użytkowany jako magazyn muzealny.
Okazją do podjęcia badań archeologicznych w latach 2019–2020 stało się powstanie projektu rewitalizacji wnętrza kaplicy oraz pozyskanie na ten cel przez muzeum środków finansowych z Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego. Wstępne prace realizacyjne projektu doprowadziły m.in. do likwidacji lastrykowej posadzki powstałej w latach 60. ubiegłego wieku, umożliwiając  w ten sposób przeprowadzenie we wnętrzu kaplicy kompleksowego programu badań archeologicznych.
W grudniu 2019 roku przystąpiono do eksploracji i dokumentacji krypt grobowych, znajdujących się pod  posadzką kaplicy w jej środkowej partii. Badania te prowadził zespół naukowy z Muzeum Miejskiego w Wodzisławiu Śląskim oraz Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.
Jednocześnie rozpoczęto prace archeologiczne mające na celu odsłonięcie i udokumentowanie reliktów wcześniejszej zabudowy w obrębie kaplicy. Badania te prowadzili w okresie grudzień 2019–czerwiec 2020 roku autorzy niniejszego artykułu.

 
Dokumentacja fotograficzna odkrytych reliktów architektonicznych za pomocą drona w kaplicy pw. św. Anny. Fot. Bogusław Chorąży

 
Dokumentacja posadzki za pomocą skanningu laserowego. Fot. Bogusław Chorąży

 
Fragment odsłoniętych reliktów architektury w obrębie kaplicy. Fot. Bogusław Chorąży

Z przeszłości kaplicy zamkowej

Pierwsze informacje o istnieniu kaplicy w zamku w Bielsku  pochodzą z XVII wieku, z czasów władania zamkiem przez Sunneghów. Odprawiano tu w tym czasie jedyne na terenie Bielska nabożeństwa protestanckie. Niestety, nie posiadamy informacji o ówczesnej lokalizacji kaplicy. Maria Bicz-Suknarowska – badaczka architektury zamku – skłonna jest  sytuować ją w jednym z  pomieszczeń skrzydła wschodniego (nr 26 – tzw. pomieszczenie z ryzalitem).
Kolejna  wzmianka o kaplicy pochodzi z 1 lipca 1752 roku. Została ona wspomniana w relacji z oficjalnego przekazania majątku nad Białą księciu Aleksandrowi Józefowi Sułkowskiemu. Informacja ta poświadcza, że kaplica istniała już za czasów poprzednich właścicieli zamku.
Bardziej szczegółowy opis wyposażenia  kaplicy pochodzi z 1786 roku, kiedy to po śmierci Augusta Sułkowskiego, w lutym i lipcu spisano inwentarz bielskiego majątku. W kaplicy wyszczególniono wówczas bogate wyposażenie, pośród którego znajdowały się: duży ołtarz główny z przedstawieniem Cierpiącego Chrystusa, dwa ołtarze boczne z Matką Bolesną i Chrystusem Ukrzyżowanym oraz cały szereg wyposażenia dodatkowego, łącznie z ławkami i paramentami liturgicznymi. Bardzo prawdopodobne jest, że mowa tu o nowej budowli kaplicy, gdyż spis ten nastąpił już po odbudowie zamku po pożarze w roku 1753.
W 1801 roku kaplica została najprawdopodobniej uwidoczniona na pierwszej panoramie miasta autorstwa Samuela Johanny’ego, jako budowla o trzech oknach, przylegająca do zamku od strony południowej – w tym samym miejscu, gdzie stoi obecna.

 
Kaplica zamkowa (najbardziej wysunięty na lewo budynek zamkowy) na rycinie Samuela Johanny’ego z 1801 roku

W 1808 roku doszło do pożaru miasta, który nie oszczędził również kaplicy i zamku. Odbudowy budowli dokonał po 1812 roku książę Jan Nepomucen Sułkowski, stawiając na przedłużeniu odrestaurowanej kaplicy nowy teatr książęcy. Odnowioną  świątynię wzmiankuje opis asekuracyjny zamku z 1829 roku.
W 1836 roku dochodzi do kolejnego wielkiego pożaru Bielska. Tym razem zamek i kaplica uległy doszczętnemu zniszczeniu. Według niejasnych zapisków wypalone mury kaplicy przez krótki czas miały służyć jako stajnie.
Około 1850 roku książę Ludwik Sułkowski przystąpił do odbudowy zamku, rozpoczynając prace od kaplicy. Zyskała ona zewnętrzny kostium w stylu neoromański z dalekimi echami włoskiego romanizmu.
 

Zamek z widoczną od lewej kaplicą pw. św. Anny w 1895 roku

W 1865 roku odbył się pierwszy pochówek w krypcie kaplicy, która od tego momentu stała się mauzoleum książęcego rodu. Pod jej posadzką spoczywają :
* książę Zygmunt Sułkowski (1864–1865)
* księżna Maria Antonia Sułkowska (1832–1870), matka dwanaściorga książęcych dzieci
* VI książę bielski Ludwik Jan Nepomucen Sułkowski (1814–1879), podporucznik w c.k. 4 Galicyjskim Pułku Ułanów, członek Towarzystwa Demokratycznego w Bielsku, komendant bielskiej Gwardii Narodowej podczas Wiosny Ludów, w latach 1849–1864 emigrant polityczny – polski książę na wygnaniu, budowniczy kaplicy i bielskiego zamku
* książę Ludwik Sułkowski (1854–1880), porucznik w c.k. 6 Regimencie Huzarów
* książę Alfred Sułkowski (1855–1913), pan na Grodowicach, polski działacz społeczny i polityczny w okolicach Przemyśla i Sambora, członek Macierzy Polskiej na Śląsku
* VIII książę bielski Aleksander Edward Sułkowski (1856–1929), rotmistrz w c.k. 6 Regimencie Huzarów
* księżna Maria Teresa Sułkowska (1872–1940).

 
 
Lokalizacja krypt grobowych w obrębie kaplicy pw. św. Anny. Oprac.Grzegorz Madej

W 1945 roku zamek z kaplicą na kilka miesięcy został zajęty przez sowiecką szkołę oficerską. W latach 50. kaplica pełniła funkcję pracowni rzeźby Liceum Plastycznego.
W 1960 roku władze miasta przekazały kaplicę na cele religijne Kościołowi Polskokatolickiemu, który rozpoczął adaptację obiektu do własnych potrzeb (m.in. zmiana orientacji ołtarza, powstanie malowideł ściennych). W tym czasie wykonano nową posadzkę z lastryka.
W latach 1992–1993 zaprzestano odprawiania mszy i rozpoczęto opróżnianie wnętrza, a w 1995 roku kaplicę ostatecznie zamknięto. W 1998 roku  kaplica przeszła na własność Muzeum w Bielsku-Białej.

Wyniki badań archeologicznych
Badania  prowadzone przez Dział Archeologii Muzeum Historycznego przyniosły zupełnie nowe, nieznane wcześniej informacje o średniowiecznej zabudowie poprzedzającej  budowę kaplicy, a także  po raz pierwszy  umożliwiły ustalenie metryki powstania kaplicy oraz kolejnych faz jej przebudowy.
Najważniejszym efektem badań jest odkrycie w obrębie północnej części kaplicy reliktów fragmentu średniowiecznej baszty obronnej  (II)  (kamienne mury obwodowe B, C, D o szerokości 160 cm). Stanowi ona zapewne XV-wieczną rozbudowę średniowiecznego systemu obronny flankowej wjazdu i naroża południowo-wschodniego zamku. Odkryte relikty stanowią dalszą część baszty (I) odkrytej przez Marię Bicz-Suknarowska w latach 80. XX wieku.  W związku z modyfikacją systemu obronnego dokonano również przesunięcia linii miejskiego muru obronnego (wyburzenie muru A i budowa muru E). W czasach nowożytnych, najprawdopodobniej w wieku XVII, dokonano adaptacji dawnej piwnicy baszty na cele pomieszczenia ze starannie wyprowadzoną wyprawą tynkarską i posadzką ceglaną osadzoną na nasypie gruzowym, podnosząc tym samym o około 70 cm dawny poziom użytkowy. Pomieszczenie przekryte było sklepieniem ceglanym, najprawdopodobniej kolebkowym. Połączenie ze wschodnim skrzydłem zamku zapewniały schody od w północno-wschodniej części pomieszczenia. Komunikację zewnętrzną stanowiły schody od strony wschodniej, powstałe wtórnie w wyniku przekucia muru wschodniego baszty.

 
Lokalizacja odsłoniętych reliktów architektury w trakcie badań archeologicznych prowadzonych przez Dział Archeologii Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej w latach 2019–2020: II – piwnica odkrytej baszty średniowiecznej (XV w.); C, D. B – mury baszty; A – średniowieczny mur obronny miasta (XIV w.); E – skorygowany przebieg średniowiecznego muru obronnego (XV w.), F – mur nowożytny zbudowany po wyburzeniu baszty (XVIII w.). Oprac. Bogusław Chorąży

W wieku XVIII, najprawdopodobniej w trakcie pożaru zamku w 1753 roku, doszło do katastrofy budowlanej pomieszczenia. Świadczą o tym m.in. relikty zawalonego sklepienia. Jego wnętrze zasypano (nasyp gruzowy o miąższości 1,1 m), a mur południowy i wschodni baszty rozebrano. W ich miejsce wystawiono nowe mury w zmodyfikowanym układzie (mur F), a poziom użytkowy  z posadzką z płyt kamiennych wnętrza założono na poziomie przyziemia zamku.
Jeszcze przed 1786 roku do obiektu tego została dostawiona kaplica w rzucie zbliżonym do dzisiejszego. Miała ona posadzkę ceglaną. Jest bardzo prawdopodobne, że wnętrze z kamienną posadzką zaczęło wtedy pełnić funkcję zakrystii, a jego górne piętro empory.
W latach 50. XIX wieku, z inicjatywy Ludwika Sułkowskiego, wzniesiono obecną kaplicę. Wyburzono wtedy mur kamienny ograniczający przestrzeń dawnej kaplicy od północy (dawna zakrystia? i empora?). Dawne mury kaplicy wzmocniono systemem pilastrów połączonych wieńcem ceglanym oraz ułożono nowy poziom posadzki z wielkowymiarowych płyt kamiennych. Od 1865 roku kaplica stała się również miejscem spoczynku kolejnych przedstawicieli rodu Sułkowskich (budowa krypt ewidentnie związana jest z tym poziomem).

 
 Bielsko-Biała, st. 31. Kaplica pw. św. Anny. Widok od południa na odsłonięta posadzkę kamienną w części N kaplicy oraz sondę-wykop 1/2019–2020. 12.2019. Fot. Bogusław Chorąży.
 
Widok od północy na zachowany fragment posadzki, najstarszego,  XVIII-wiecznego poziomu użytkowego kaplicy  ze śladami pożaru z 1836 roku. Powyżej fragment kamiennej posadzki kaplicy odbudowanej przez Ludwika Sułkowskiego w latach 60. XIX wieku. Fot. Bogusław Chorąży
 
 Widok od południowego wschodu na odsłoniętą posadzkę ceglaną  w części NE kaplicy oraz schody ceglane wtórnie zamontowane w murze dawnej baszty  B. Fot. Bogusław Chorąży.

 
Widok z góry od północnego wschodu na odsłonięte korony średniowiecznych murów obronnych: A z XIV wieku (od prawej) i  E z XV wieku (od lewej). Fot. Bogusław Chorąży.

Skomplikowany układ odsłoniętych reliktów architektonicznych oraz kolejnych poziomów użytkowych wymagał zastosowania precyzyjnych metod ich dokumentacji. Oprócz tradycyjnych metod dokumentacji rysunkowej i fotograficznej zastosowano metody skanningu laserowego , fotografii za pomocą drona   oraz szczegółowy operat geodezyjny .
W trakcie badań archeologicznych odkryto również kilkaset zabytków tzw. ruchomych. Są to przede wszystkim fragmenty naczyń glinianych i kafli piecowych datowanych na wiek XVIII oraz XIX. Na pierwszy rzut oka obecność takiego zestawu zabytków w obiekcie sakralnym może wydawać się zaskakująca. Skąd bowiem tak duża ilość kafli piecowych o zróżnicowanych wzorach oraz naczyń glinianych znalazła się we wnętrzu kaplicy? Powód jest prozaiczny. Przedmioty te trafiły tu na  śmietnik. W ten właśnie sposób wykorzystywano warstwy zasypywanych przestrzeni piwnicznych lub podnoszonych poziomów posadzki kaplicy. Dla badaczy są bardzo cennymi źródłami wiedzy o bielskim zamku. Przedmioty te bowiem pochodzą z  kolejnych faz pożarów i przebudów i dostarczają ważnych informacji o wyposażeniu bielskiego kasztelu w XVIII i XIX wieku.

 
Fragmenty kafli XVIII - XIX-wiecznych częściowo ze śladami pożaru.

 
Wybór kafli XVIII - XIX - wiecznych
 

1.Listę pochowanych w kaplicy członków rodziny Sułkowskich opracował dr Grzegorz Madej  
2.Inwentaryzację za pomocą skaningu laserowego wykonał Łukasz Frasołowicz.
3.Dokumentację fotograficzną  za pomocą drona wykonał Jacek Leszczewicz.
4.Operat geodezyjny sporządził Bartłomiej Sojka.
5.Jedynymi, jak do tej pory, pracami badawczymi we wnętrzu kaplicy była przeprowadzona w  latach 60. ubiegłego wieku inwentaryzacja krypt grobowych przez członków Speleoklubu Warszawskiego oraz ocena ich stanu zachowania za pomocą mikrokamery, wykonana przez Zakład Badań Nieniszczących z Krakowa w 2004 roku.