W ostatnich latach działalność Działu Archeologii bielskiego Muzeum skupiała się głównie na pracach wykopaliskowych w bezpośrednim otoczeniu Zamku Książąt Sułkowskich: na dziedzińcu południowym oraz w leżącej naprzeciwko kamienicy przy ulicy Wzgórze 14.  Z wynikami tych prac czytelnicy mieli już okazję zapoznać się w poprzednich notkach.

W 2019 r. muzealni archeolodzy zagłębili się w czasy znacznie starsze niż dzieje zamku i miasta. Zmienił się również nieco obszar ich zainteresowań. Objął on teren wschodniej części Kotliny Żywieckiej. Na tym obszarze rozpoczęto realizację programu powierzchniowych prac poszukiwawczych, który doprowadził do odkrycia wielu ciekawych stanowisk prehistorycznych – począwszy od neolitu, poprzez wczesną  epokę żelaza, okres wpływów rzymskich, aż po czasy średniowiecza[1].
 

Ten kierunek badań nie jest nowością w dotychczasowej działalności Działu Archeologii bielskiego muzeum. Od połowy lat 90. ubiegłego wieku pracownicy działu prowadzili kolejne projekty badań poszukiwawczych, mające na celu odkrycie i rejestrację punktów osadnictwa prehistorycznego i średniowiecznego w strefie górskiej i podgórskiej Beskidu Zachodniego. Prace te realizowane były m.in. we współpracy z uniwersytetami: Jagiellońskim w Krakowie i Śląskim w Opawie oraz placówkami muzealnymi w Nowym Jiczinie i Frydku-Mistku i doprowadziły do odkrycia na obszarze Beskidu Śląskiego i Pogórza Śląskiego  wielu nieznanych dotąd struktur osadniczych, m.in. z  okresu neolitu (przełom V i IV tys. p.n.e.), wczesnej epoki żelaza (750–400 r. p.n.e.) i okresu wpływów rzymskich  początki n.e.– 375 r. n.e.)

Penetrację powierzchniową Kotliny Żywieckiej bielscy archeolodzy rozpoczęli w pierwszej dekadzie lat 2000, odkrywając już wtedy pojedyncze punkty osadnictwa prehistorycznego. Jednak dopiero program realizowany w 2019 r. we wschodniej części tego obszaru doprowadził, jak się wydaje, do przełomu w postrzeganiu dziejów Kotliny Żywieckiej w okresie prehistorycznym. 

Kotlina Żywiecka jest rozległym (320 km²) śródgórskim obniżeniem położonym w dolinach Soły, Koszarawy i Łękawki. Otoczona jest górami: Beskidu Śląskiego od zachodu, Żywieckiego od południa, Makowskiego od południowego wschodu i Beskidu Małego od północy. Masywy górskie wznoszą się na wysokość  500–900 m n.p.m. ponad jej dno. Obszar Kotliny Żywieckiej odgrywał w przeszłości znaczącą rolę komunikacyjną – krzyżują się tu bowiem ważne drogi transkarpackie, prowadzące z południa, z dorzecza Wagu, w kierunku doliny Wisły i Skawy, poprzez przełęcze: Jabłonkowską, Koniakowską, Polhorską, Bramę Wilkowicką i Ślemieńską. Pomimo tych szczególnych walorów komunikacyjnych i dość dobrych warunków osadniczych, obraz zasiedlenia Kotliny Żywieckiej w czasach prehistorycznych przedstawiał się niezwykle skromnie. Potwierdzać się to zdawały badania powierzchniowe prowadzone w ramach programu tzw. Archeologicznego Zdjęcia Polski  od lat 80. ubiegłego wieku. Prace te przyniosły odkrycie nielicznych fragmentów ceramiki prehistorycznej o niesprecyzowanej chronologii, rozsianych w pojedynczych punktach Kotliny Żywieckiej. Jedynym wyjątkiem, wskazującym na intensywne, lecz enklawowe zasiedlenie kotliny, jest osiedle wyżynne na górze Grojec w Żywcu (612 m n.p.m.) położone w widłach Soły i Koszarawy. Jest to punkt o strategicznej lokalizacji, leżący pośrodku Kotliny Żywieckiej, kontrolujący znaczną jej część oraz komunikację z północą i południem. Już przedwojenne badania Grojca, prowadzone przez krakowskich archeologów Tadeusza Reymana i Tadeusza Sulimirskiego, wykazały tu obecność osiedla kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza (750–400 r. p.n.e.) i kultury puchowskiej z okresu lateńskiego (I w. p.n.e.–początki  I w. n.e.). Odkryto tu wówczas również wyposażone pochówki ciałopalne związane z kulturą łużycką z wczesnej epoki żelaza. Także późniejsze badania tego stanowiska, prowadzone przez Barbarę Gołąb i Tomasza Gralaka, dostarczyły dużych ilości reprezentatywnych zabytków związanych zarówno z wczesną epoką żelaza, jak i okresem lateńskim. Wyniki badań na Grojcu, które ujawniły tak intensywne zasiedlenie w dwóch okresach prehistorii, były zastanawiające w zestawieniu z brakiem czytelnych śladów osadnictwa na pozostałych terenach Kotliny Żywieckiej.
 

Powolną, lecz systematyczną zmianę tej niekorzystnej i frapującej sytuacji na tym terenie przyniosły dopiero weryfikacyjne badania powierzchniowe prowadzone przez Dział Archeologii bielskiego Muzeum. Już w pierwszej dekadzie lat 2000 zostały odkryte  dwa nowe osiedla wyżynne, których położenie umożliwiało kontrolę szlaków komunikacyjnych, wiodących doliną Soły i Koszarawy. Pierwsze z nich to kolejne stanowisko w masywie Grojca, o ekspozycji okrężnej, u ujścia Koszarawy do Soły. Dzięki swemu położeniu osada ta kontrolowała styk dwóch najważniejszych szlaków komunikacyjnych, prowadzących wzdłuż głównych rzek Kotliny Żywieckiej – Soły i Koszarawy. Na powierzchni stanowiska odkryto fragmenty ceramiki z wczesnej epoki żelaza wykonane tą samą techniką co te na osiedlu na Grojcu. Jednak o wiele ważniejsze stało się odkrycie w 2006 r. osiedla w Jeleśni  usytuowanego  nad środkową doliną Koszarawy. Niezwykłe walory obronne i obserwacyjne pozwalały mieszkańcom tego osiedla na kontrolę górnego odcinka rzeki Koszarawy w stronę Przełęczy Glinne i  Polhorskiej, które łączą Kotlinę Żywiecką z doliną Orawy. Z badań powierzchniowych prowadzonych tutaj wielokrotnie pozyskano liczne fragmenty ceramiki związanej z łużycką fazą zasiedlenia osady na Grojcu z wczesnej epoki żelaza (z górą Grojec istnieje z tego miejsca łączność optyczna), jak też liczne rozcieracze kamienne.  W strefie nad  Koszarawą odkryto jeszcze inne miejsce, które zasiedlił człowiek w odległych czasach. Na obszarze  Jeleśni odkryto jeszcze jeden ciekawy obiekt, niestety bez potwierdzonej chronologii. Jest to tzw. gródek stożkowaty z widocznym sztucznym nasypem.

Zupełnie nowy obraz zasiedlenia Kotliny Żywieckiej przyniosły prace badawcze prowadzone przez autorów w 2019 r. w jej wschodniej partii, w rejonie miejscowości: Łękawica, Rychwałd, Gilowice i Ślemień. Badania polegające na poszukiwaniach powierzchniowych (w okresie przed i po wegetacji roślin przeszukuje się tereny uprawiane rolniczo) doprowadziły do uzyskania zupełnie nowego obrazu zasiedlenia tego terenu. Odkryto tu szereg nowych stanowisk prehistorycznych – począwszy od neolitu, aż po czasy średniowiecza, w tym 14 osiedli datowanych na okres wczesnej epoki żelaza (750–400 r. p.n.e.), związanych z tzw. kulturą łużycką (znaną m.in. z żywieckiego  Grojca). Dotychczas z tej części kotliny znane było tylko jedno osiedle z tego okresu – w Pewli Ślemieńskiej. Wydaje  się, że to nowo odkryte, stosunkowo intensywne zasiedlenie miało związek z lepszymi właściwościami glebowymi (m.in. obecność dość żyznych gleb brunatnych) występującymi we wschodniej części Kotliny Żywieckiej. Nowe  stanowiska rozmieszczone są w pasie pomiędzy Beskidem Małym na północy a Beskidem Makowskim na południu, z główną osią w  dolinie rzeki Łękawki. Odkryta struktura osadnicza ma wyżynny charakter – osiedla zlokalizowane są na dość wyniosłych garbach terenowych (o wysokościach od 300 do 500 m n.p.m.), zachowując wzajemny kontakt optyczny, również z masywem Grojca. Na stanowiskach tych odkryto liczne fragmenty ceramiki, rozcieracze kamienne. Dość szczególny, rzadko spotykany zabytek stanowi paciorek bursztynowy znaleziony w Ślemieniu.
 

Stanowiska z wczesnej epoki żelaza związane z tzw. kulturą łużycką nie są jedynymi świadectwami zasiedlenia Kotliny Żywieckiej w okresie prehistorycznym. Prawdziwą sensacją naukową okazało się odkrycie śladów zdecydowanie starszego osadnictwa, związanego z pojawieniem się wczesnych etapów gospodarki rolnej, na przełomie V i IV tysiąclecia p.n.e.  w tzw. neolicie.  Osiedle z tego właśnie czasu odkryto w Rychwałdzie, a w Gilowicach znaleziono pojedynczy charakterystyczny wyrób kamienny – wiórowiec krzemienny. Osady neolityczne z tego okresu odkryto już wcześniej na Pogórzu Cieszyńskim, jednak tak głębokie  wkroczenie tego typu osadnictwa  w obszar śródgórski Beskidu stanowi zupełnie nieznaną kartę dziejów tego regionu.
 

Nieco mniejszym zaskoczeniem było odkrycie w Rychwałdzie osiedla z okresu wpływów rzymskich  (tzw. kultury przeworskiej ), obejmującego  pierwsze stulecia n.e. Jest to przykład jedynego jak do tej pory osiedla z tego czasu na omawianym terenie (osadnictwo na terenie żywieckiego Grojca zanikło na początku n.e.). Stanowiska z okresu wpływów rzymskich znane są z terenu Pogórza Cieszyńskiego (np. z Kowali koło Skoczowa) i można się spodziewać w przyszłości odkrycia kolejnych, podobnych osiedli również na terenie Kotliny Żywieckiej.
 

Badania powierzchniowe we wschodniej partii Kotliny Żywieckiej nie są jeszcze zakończone, a nakreślony stan badań jest obrazem niepełnym. Pomimo tego możemy już dziś sformułować kilka wniosków:

1. Obszar Kotliny Żywieckiej w okresie prehistorycznym, szczególnie w neolicie, wczesnej epoce żelaza, okresie wpływów rzymskich był znacznie silniej zasiedlony niż dotychczas sądzono.
2. Najintensywniejsze zasiedlenie prehistoryczne tego terenu  przypada na czasy kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza (750–400 r. p.n.e.), a najważniejszym punktem tej nowo odkrytej  struktury osadniczej było osiedle wyżynne na żywieckim Grojcu.
3. Osadnictwo prehistoryczne rozwijało się w strefach najkorzystniejszych pod względem występowania gleb nadających się do uprawy oraz kontroli dróg i przejść komunikacyjnych.
4. Kotlina Żywiecka i jej boczne doliny w czasach  prehistorycznych odgrywały znaczącą rolę komunikacyjną związaną z przebiegiem szlaków transkarpackich.

Archeologiczne badania powierzchniowe prowadzone przez autorów na omawianym terenie będą nadal kontynuowane i jest wielce prawdopodobne, że przyniosą odkrycia dalszych, nieznanych do tej pory stanowisk archeologicznych. Dzięki tym pracom powoli przywracana jest pamięć o najstarszych mieszkańcach tej pięknej śródgórskiej krainy.      

Bożena i Bogusław Chorąży