W latach 2019–2021 obchodzimy również 100. rocznicę wybuchu powstań śląskich, które przywróciły część Górnego Śląska Polsce.

Ciągłe represje, aresztowania, prześladowania i terroryzm władz niemieckich wobec polskiej ludności Górnego Śląska, oraz chęć przywrócenia tych terenów do Polski, były głównym impulsem do podejmowania walk przeciwko Niemcom w latach 1919–1921. Trzy powstania przyczyniły się do ustalenia zachodniej granicy II Rzeczpospolitej, wpływając na Radę Ambasadorów, która zdecydowała o podziale Górnego Śląska z korzyścią dla Polski.
 

PIERWSZE POWSTANIE ŚLĄSKIE

Alfons Zgrzebniok, komendant Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska,  razem ze sztabem POW w Sosnowcu kierował wybuchłym z 16 na 17 sierpnia 1919 roku powstaniem, które objęło tereny wschodniej części Górnego Śląska (Tarnowskie Góry, Bytom, Królewska Huta, Katowice, Mikołów, Pszczyna, Wodzisław). Działania rozpoczął podporucznik Stanisław Krzyżowski w powiecie pszczyńskim. Powiat rybnicki pod dowództwem Jana Wyględy i Mikołaja Witczaka włączył się do walki 18 sierpnia. W bitwie pod Godowem strona niemiecka poniosła ciężkie straty. Powiatem katowickim dowodził Franciszek Deja.

Pomimo opanowania wielu miejscowości, powstańcy zostali zmuszeni do wycofania się nad polską granicę. 26 sierpnia powstanie zakończono, w związku z brakiem pomocy ze strony państwa polskiego i koalicji.
 

DRUGIE POWSTANIE ŚLĄSKIE

Momentem zapalnym stał się 17 sierpnia 1920 roku, kiedy bojówki niemieckie w Katowicach zamordowały dr. Andrzeja Mieleckiego, zniszczyły m.in. kilka pomieszczeń redakcji polskich gazet i zdemolowały siedzibę Polskiego Komitetu Plebiscytowego. Dowództwo Główne POW Górnego Śląska wraz z Polskim Komitetem Plebiscytowym dnia 18 sierpnia 1920 roku ogłosiły rozpoczęcie powstania. Polski komisarz plebiscytowy Wojciech Korfanty był duchowym przywódcą powstania, dowódcą polskich żołnierzy – Alfons Zgrzebniok.
W powiecie pszczyńskim powstańcy pod dowództwem podporucznika Stanisława Krzyżowskiego opanowali Mikołów, Murcki i Kołdunów. Ryszard Mańka, dowodzący w powiecie katowickim, zajął Mysłowice, hutę Baildon, Nowy Bytom, Chorzów, Giszowiec i Nikiszowiec.
Część powiatu rybnickiego, od Pszowa po Wodzisław i Godów, opanowano pod rozkazami Jana Wyględy oraz Józefa i Mikołaja Witczaków.
Powstańcom udało się jeszcze zdobyć tereny w powiatach:
bytomskim (Rozbark, Brzeziny Śląskie, Dąbrówka Wielka, Brzozowice, Kamień, Piekary Śląskie, Miechowice, Łagiewniki), lublinieckim, tarnogórskim, toszecko-gliwickim i zabrskim.
Większe miasta pozostały niezdobyte w związku z obecnością w nich niemieckich formacji policyjnych (SiPo) i alianckich załóg (z którymi powstańcy mieli zakaz wchodzenia w konflikty). Ogłoszony został  strajk powszechny, blokujący życie gospodarcze w górnośląskim okręgu przemysłowym.               
Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa (MK) 24 sierpnia rozwiązała SiPo i powołała Policję Górnego Śląska (tzw. Policja Plebiscytowa). Zjednoczenie Zawodowe Polskie (ZZP) oraz Centralny Związek Zawodowy Polski (CZZP) uzyskały obietnicę usunięcia SiPo z terenów plebiscytowych do dnia 31 sierpnia oraz osób przybyłych na Górny Śląsk po 1 sierpnia 1919 roku. Od pracodawców dla strajkujących wynegocjowano zachowanie wymiaru urlopów i przydziałów węgla deputatowego. 25 sierpnia 1920 roku ZZP i CZZP wezwali robotników do powrotu do pracy. Powstanie uznano za zakończone po ogłoszeniu rozwiązania POW Górnego Śląska i zwolnieniu jej członków ze złożonej przysięgi. Dzięki temu zrywowi niemieckie plany zagarnięcia siłą Górnego Śląska przy wykorzystaniu trudnej sytuacji Polski zostały przekreślone.
 

TRZECIE POWSTANIE ŚLĄSKIE

Plebiscyt na Górnym Śląsku odbył się 20 marca 1921 roku. Za połączeniem z Polską głosowało 479 tys. osób (40,2%), za pozostaniem w granicach Niemiec oddano 706 tys. głosów (59,4%). Do głosowania dopuszczono ludzi urodzonych na Śląsku, niezależnie od miejsca zamieszkania. Niemcy ściągnęli ponad 180 tys. emigrantów, z Polski przybyło ich zaledwie 10 tys. Rządy Wielkiej Brytanii i Włoch zaproponowały pozostawienie Niemcom całego Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Polska miała natomiast otrzymać jedynie powiaty: rybnicki, pszczyński i część katowickiego. Przewodniczący Polskiego Komisariatu Plebiscytowego Wojciech Korfanty, po niekorzystnych wnioskach MK, dotyczących podziału Górnego Śląska, wydał zgodę na wybuch powstania w nocy z 2 na 3 maja 1921 roku. W walkach zbrojnych udział wzięły wojska powstańcze, liczące ok. 50 tys. żołnierzy, dowodzonych przez Dowództwo Obrony Plebiscytu (DOP), przekształcone później w Naczelną Komendę Wojsk Powstańczych (NKWP). Opanowano m.in. powiaty: pszczyński, rybnicki, katowicki, zabrzański, docierając do tzw. Linii Korfantego, która według propozycji Wojciecha Korfantego po plebiscycie miała być linią podziału Górnego Śląska, na niektórych odcinkach znacznie ją przekraczając. Powstańcy niestety nie mogli wkroczyć do dużych miast okręgu przemysłowego ze względu na zakaz wydany przez MK, co pozwoliło ocalałym członkom KOOS (Kampforganisation Oberschlesien) na schronienie. Polska cywilna Naczelna Władza na Górnym Śląsku z Wojciechem Korfantym na czele, rozpoczęła działalność na zajętych obszarach. Józef Rymer, Józef Biniszkiewicz, Franciszek Roguszczak, Michał Grajek, Adam Wojciechowski, Klemens Borys i Józef Grzegorzek weszli w skład powstałego Wydziału Wykonawczego, którego zadaniem było zadbanie o warunki życia ludności cywilnej oraz wyposażenie i zaopatrzenie walczących wojsk powstańczych. Dowództwo Okręgu Etapowego, nadzorujące komendantów powiatowych, miejskich, wiejskich i dworców kolejowych, również czuwało nad bezpieczeństwem.

W dniach 7–9 maja miały miejsce tajne negocjacje w Dąbrówce Małej, w  wyniku których, pod naciskiem Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej (MK), 9 maja 1921 roku podpisano układ wytyczający linię wstrzymania działań zbrojnych. Powstańcy jednak walk nie przerwali, te najcięższe toczyły się od 21 do 27 maja 1921 roku w rejonie Góry Świętej Anny. Linię frontu na zachód od głównych miast Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, pomimo znacznej przewagi Niemców, udało się utrzymać. Pod koniec maja ponownie rozpoczęto negocjacje. Ustalono linię demarkacyjną i neutralny pas rozdzielający walczące wojska oraz określono warunki rozejmu, który wstępnie podpisano 11 czerwca, a ostatecznie25 czerwca 1921 roku. Zgodnie z nim powstańcze i niemieckie siły zbrojne musiały opuścić tereny plebiscytowe do 5 lipca 1921 roku. Powstanie  zakończyło się.

20 października 1921 roku przez wielkie mocarstwa została podjęta ostateczna decyzja dotycząca podziału Górnego Śląska. Do Polski przyłączono powiaty: katowicki, chorzowski, lubliniecki, tarnogórski, świętochłowicki, pszczyński i rybnicki, stanowiące 29% terytorium plebiscytowego (3225 km²) i zamieszkałe przez 46% ludności. W granicach Rzeczpospolitej znalazła się najbardziej uprzemysłowiona część Górnego Śląska, z 76% kopalń węgla (53 z 67), 82% kopalń cynku i ołowiu (10 z 15), 64% stalowni (9 z 14), 59% wielkich pieców (22 z 37). Opole pozostało w granicach Niemiec.

Uroczystości związane z oficjalnym przejęciem przez Polskę przyznanych obszarów Śląska odbyły się 20 czerwca 1922 roku w Katowicach. Na czele wkraczającego Wojska Polskiego stał generał Stanisław Szeptycki.

Oryginalne eksponaty można zobaczyć na mini ekspozycji w Zamku Książąt Sułkowskich.
 

Działy Edukacji i Historii Muzeum przygotowały:
lekcję - Stulecie powstań śląskich (1919-1921) w stuleciu odzyskania niepodległości
warsztat - Sztandar Związku Powstańców Śląskich
związane ze stuleciem powstań śląskich.
Lekcje i warsztaty dostępne będą od września 2020r.