Szopki – tradycja w miniaturze
Wystawa czasowa Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej

Od 6 grudnia 2025 do 4 stycznia 2026 roku w Atrium na Zamku – w głównej siedzibie Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej – będzie można podziwiać wyjątkową wystawę „Szopki – tradycja w miniaturze”. Na czasowej ekspozycji zaprezentowanych zostanie niespełna 30 szopek z kolekcji etnograficznej muzeum, wykonanych przez twórców pochodzących między innymi z Bielska-Białej oraz Żywiecczyzny.

Szopka to jeden z najpiękniejszych i najbardziej rozpoznawalnych symboli Bożego Narodzenia. Pierwsze szopki pojawiły się w XIII wieku, gdy franciszkanie zaczęli prezentować w kościołach figury Świętej Rodziny. Za twórcę pierwszej szopki uznaje się św. Franciszka z Asyżu, który w 1223 roku w Greccio zaaranżował scenę Narodzenia Pańskiego. Zwyczaj ten szybko rozprzestrzenił się w Europie, a w Polsce przyjął się już pod koniec średniowiecza. Początkowo szopki miały charakter wyłącznie religijny, z czasem jednak przekształcały się w coraz bardziej rozbudowane inscenizacje, ukazujące nie tylko narodziny Chrystusa i sceny biblijne związane z Bożym Narodzeniem, lecz także motywy świeckie, inspirowane codziennym życiem.

Z czasem kościelne ekspozycje przekształciły się w widowiska bożonarodzeniowe, inspirowane francuskimi przedstawieniami marionetkowymi. Sceny w szopkach zaczęły nabierać ruchu i teatralnego charakteru. Stopniowo wprowadzano też elementy satyryczne i komiczne, które przyciągały coraz większą liczbę widzów, choć budziły również kontrowersje. W 1738 roku Kościół zakazał wystawiania jasełek w świątyniach, pozostawiając jedynie statyczne szopki. Właśnie wtedy narodziła się szopka ludowa – kukiełkowa, z narracją i wątkami świeckimi. Trafiła na ulice i w ręce żaków oraz ubogiej młodzieży.

Od tej pory przedstawienia odgrywali kolędnicy – uczniowie i rzemieślnicy – tworząc przenośne teatrzyki kukiełkowe. W XIX wieku szopki zyskały ogromną popularność, zwłaszcza w Krakowie, Warszawie i Lwowie. Łączyły sceny narodzin Chrystusa z motywami humorystycznymi i realistycznymi,        w których pojawiali się pasterze, diabeł, śmierć czy postacie z życia codziennego – od żaków i handlarzy po szlachciców i księży. Dzięki temu szopka stała się nie tylko widowiskiem religijnym, lecz także zwierciadłem społecznych nastrojów i charakteru epoki.

Szczególne miejsce w tej tradycji zajmuje szopka krakowska, powstała w połowie XIX wieku. Jej twórcami byli głównie murarze i cieśle, którzy zimą, w czasie przestoju w pracy, budowali miniaturowe budowle wzorowane na architekturze Krakowa – z wieżami, kopułami i błyszczącymi dekoracjami przypominającymi Kościół Mariacki, Wawel czy Sukiennice. Wnętrza zdobiono scenami Bożego Narodzenia oraz postaciami mieszczan, rzemieślników i pasterzy w strojach ludowych. W 1937 roku w Krakowie zorganizowano pierwszy konkurs szopek, który na stałe wpisał się w pejzaż miasta. Od tamtej pory – z przerwą na czas wojny – co roku w grudniu twórcy prezentują swoje dzieła na Rynku pod pomnikiem Adama Mickiewicza. Konkurs ten nie tylko ocalił tradycję, lecz także nadał jej nowy wymiar artystyczny. Współcześni szopkarze prześcigają się w pomysłowości, łącząc wierność tradycji z nowoczesnymi formami.

Szopka bożonarodzeniowa, choć znana w całej Europie, przybierała różne formy w zależności od regionu i epoki. Tradycja ta, zakorzeniona w średniowiecznych przedstawieniach religijnych, przenikała z kościołów na ulice, by w XIX i XX wieku zyskać charakter zarówno religijny, jak i ludowo-artystyczny. W innych regionach Polski, między innymi na Żywiecczyźnie, szopkarstwo rozwijało się w duchu lokalnej kreatywności, odzwierciedlając zarówno bożonarodzeniowe sceny biblijne, jak i codzienne życie społeczności.

Najstarsza szopka w zbiorach bielskiego muzeum pochodzi prawdopodobnie z przełomu XIX i XX wieku i została wykonana w Godziszce w gminie Buczkowice przez nieznanego twórcę. Jest to szopka drewniana w formie budowli z trzema wieżami, pomalowana na czerwono, ciemnoniebiesko i srebrno. W środku, pomiędzy dwoma bocznymi wieżami znajduje się scena, gdzie umieszczony jest żłóbek z Dzieciątkiem i Świętą Rodziną oraz postaciami ludzi i zwierząt. Szopka służyła do kolędowania, o czym świadczą metalowe uchwyty umieszczone na jej bocznych ściankach oraz otwór na świeczkę, która miała oświetlać scenę w środku budowli.

Wśród najstarszych obiektów uwagę przyciąga szopka Józefa Mędrzaka ze Straconki, dzisiejszej dzielnicy Bielska-Białej. Artysta wykonał ją w formie budynku z trzema wieżami zwieńczonymi złotymi, cebulastymi kopułami, nawiązującymi do wschodniej architektury sakralnej. Wewnątrz znajduje się scena z figurkami ludzi i zwierząt oddających hołd Dzieciątku Jezus. Pod sceną zamontowano mechanizm sprężynowy poruszający wybrane figurki. Szopka tworzy komplet z ręcznie wykonaną drewnianą latarnią. Była używana przez kolędników do 1938 roku.

Pozostałe szopki prezentowane na wystawie pochodzą z lat 1953–1980, najmłodsza powstała w latach 90. XX wieku. Wiele z nich trafiło do muzeum dzięki konkursom sztuki ludowej i plastyki obrzędowej. Są to zarówno szopki statyczne, jak i ruchome, przystosowane do kolędowania lub ustawiania w domach pod choinką. Pochodzą głównie z Żywiecczyzny – z miejscowości takich jak Łękawica, Wieprz, Kalna, Szczyrk, Gilowice, Świnna – oraz z terenów Bielska-Białej, w tym dawnych wsi Straconka i Aleksandrowice. Wśród twórców znaleźli się m.in.: Ryszard Biel, Wiktor Bortko, Jan Cembala, Franciszek Chrobak, Bolesław Dobija, Anna Ficoń, Jan Ficoń, Janusz Frączek, Adam Grygiel, Józef Hulka, Józef Kania, Władysław Kastelik, Józef Kozłowski, Wawrzyniec Krzempek, Józef Mędrzak, Józef Nikiel ojciec i syn, Bogdan Socha, Antoni Rus oraz Stefan Woronowski.

Wśród prezentowanych prac wyróżniają się szopki Franciszka Chrobaka (1902–1985) ze Straconki, dziś dzielnicy Bielska-Białej, pracownika fabryki włókienniczej, a później stolarza, laureata wielu konkursów  sztuki ludowej. Prezentowana szopka Chrobaka ma kształt dużego, czworobocznego budynku z dwuspadowym dachem i dwiema wieżami po bokach. Jest przystosowana do przenoszenia – do krótszych boków przymocowano drewniane uchwyty. Wnętrze podświetlono dwoma żarówkami, po jednej w każdej wieży. W głębi umieszczono scenę Bożego Narodzenia, a w części centralnej – koło poruszane korbką z tyłu szopki. Na kole rozmieszczono cztery tańczące pary: Krakowiaków i Górali. Z przodu znajduje się szpara, umożliwiająca animację kukiełek.

Kolejna szopka, zasługująca na uwagę, składa się z imponującej liczby 102 figur. Pośrodku pagórkowatej scenerii stoi mała stajenka z sceną Bożego Narodzenia, a w górnej części szałas pasterski z siedzącymi wewnątrz pasterzami. Przed stajenką zamontowano dwa ruchome podesty z kręcącymi się postaciami, nad którymi poruszają się również anioły. Szopkę wykonał Jan Cembala (1896–1985) z Kalnej, z zawodu tkacz, który z powodu choroby oczu przeszedł na rentę i w latach 60. zainteresował się rzeźbieniem. Oprócz szopek podejmował także tematykę związaną z życiem na wsi. Swoje prace sprzedawał głównie w okresie świąt Bożego Narodzenia.

Kolejna szopka powstała dzięki Józefowi Hulce (ur. 1926) z Łękawicy, z zawodu stolarzowi, który od najmłodszych lat rzeźbił i wykonywał figurki oraz szopki. Najwięcej sukcesów przyniosła mu jednak plastyka obrzędowa – tworzenie gwiazd, masek, kóz kolędniczych oraz rozbudowanych szopek kukiełkowych, w czym pomagała mu żona Anna. Małżeństwo otrzymało wiele nagród, a ich prace można oglądać w licznych polskich muzeach oraz w Izbie Twórczej, którą od 1991 roku prowadzą we własnym domu. Prezentowana szopka Hulki ma charakter kukiełkowy i składa się z kilku kondygnacji. Pośrodku dwóch wież zaaranżowano scenę Narodzenia Pańskiego, poniżej znajduje się podświetlona żarówką scena dla kukiełek. Zestaw obejmuje 20 ręcznie wykonanych kukiełek, w tym Trzech Króli, Heroda, parę Górali i Krakowiaków, Żyda, Cygankę, Kominiarza oraz Diabła i Śmierć.

Następna szopka, wykonana przez Antoniego Rusa (ur. 1919) pod kierunkiem Józefa Hulki, ma charakter statyczny i przypomina pałac. Wewnątrz, pomiędzy wieżami, znajduje się sześcioboczna altana z wielospadowym dachem. Budowla jest barwnie malowana i bogato ozdobiona wycinkami. W altanie umieszczono duże postacie Świętej Rodziny i dwóch owieczek. Na dachu stoi anioł, w drzwiach prawej wieży Diabeł z dwuzębnymi widłami, a w lewej Śmierć z kosą.     

Ostatnie dwie szopki wykonał Janusza Frączek z  Bielska-Białej. Są to szopki w stylu krakowskim. Pierwsza z nich posiada wiele wież, jest wielobarwna, bogato zdobiona i złocona folią aluminiową. Posiada trzy kondygnacje. Dwie najniżej położone wieże imitują wieżę bielskiego zamku, zaś dwie największe – wieżę ratuszową w Białej. We wnęce najniższej kondygnacji znajdują się takie postacie, Dzieciątko, Matka Boska i św. Józef oraz cztery przytwierdzone na stałe kukiełki. Środkowa kondygnacja posiada wnękę, w której znajdują się Trzej Królowie, dwóch arabów i trzy wielbłądy. Wnęka usytuowana najwyżej przedstawia stajenkę ze żłobkiem, Matkę Boską trzymającą Dzieciątko, św. Józefa i owieczkę.

Druga z szopek Frączka również posiada liczne elementy architektoniczne Bielska-Białej. Składa się z kilku kondygnacji, utworzonych głównie przez wieże różnej – najdłuższe są wieże katedry św. Mikołaja w Bielsku, krótsze – wieża ratusza w Białej i willi Sixta w Bielsku. W dolnej części, pomiędzy niewielkimi herbami Bielska i Białej znajduje się scena z rozsuniętą kurtyną. Pośrodku znajduje się wykonana z papieru grota-stajenka, przed nią żłobek i św. Rodzina. Z przodu jest szeroka szpara z przybitymi na stałe figurkami imitującymi kukiełki.

Współczesne szopki pełnią dziś przede wszystkim funkcję dekoracyjną – ustawiane są w domach, kościołach, na rynkach miejskich i placach. W niektórych regionach Polski dzieci nadal odwiedzają sąsiadów z własnoręcznie wykonaną szopką, kontynuując tradycję kolędowania. Szkoły i ośrodki kultury organizują corocznie konkursy dla dzieci na szopkę bożonarodzeniową. Choć nie towarzyszy im już teatr kukiełkowy, idea celebrowania Bożego Narodzenia poprzez sztukę i rzemiosło pozostaje żywa.

Szopka – choć często postrzegana wyłącznie jako świąteczna ozdoba – kryje w sobie wielowiekową historię wiary, twórczości i zaangażowania społecznego. Jej przemiana z misterium kościelnego w fenomen kultury ludowej dowodzi niezwykłej zdolności tradycji do adaptacji, a zarazem świadczy o trwałości wartości wspólnotowych i bliskości ludzkich relacji.