Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej, Zamek książąt Sułkowskich

Wystawa z okazji 500 lat reformacji.

W 2017 roku mija 500 lat od wystąpienia augustiańskiego mnicha Marcina Lutra, które zapoczątkowało reformację. Wielki ruch religijnej odnowy z jednej strony spowodował głębokie zmiany w samym Kościele, z drugiej przyczynił się do znaczących przemian społeczno-kulturalnych, a także gospodarczych w Europie.

Również w Bielsku, Białej i okolicy reformacja trafiła na podatny grunt i odegrała szczególną rolę w dziejach miasta. Z tego powodu, włączając się w obchody 500 lat reformacji, Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej przygotowało okolicznościową wystawę w oparciu o eksponaty ze zbiorów własnych, a także zabytki udostępnione przez archiwa, muzea, parafie ewangelicko-augsburskie oraz osoby prywatne. Przeprowadzone kwerendy pozwoliły wydobyć na światło dzienne wiele nieznanych eksponatów, a ich badania doprowadziły do wielu nowych ustaleń, wzbogacając historię miejscowego protestantyzmu.

W Bielsku, Białej i okolicy ewangelicy przez stulecia byli wiodącą grupą wyznaniową. Wymownym świadectwem ich dawnego znaczenia pozostają trzy kościoły, osiem cmentarzy z trzema kaplicami oraz wiele innych budowli, należących do trzech parafii ewangelicko-augsburskich (luterańskich): w Bielsku, Białej i Starym Bielsku. Kolejne zbory funkcjonują w Jaworzu, Międzyrzeczu, Wieszczętach i Czechowicach-Dziedzicach – mówi kurator wystawy Piotr Kenig.

Dr Grzegorz Madej zwraca uwagę na fakt, iż prezentując historię protestantyzmu nad Białą pokazujemy, że było to miejsce szczególne w dziejach tej konfesji. Tutejsi duchowni wnieśli znaczący wkład w rozwój ewangelickiego kaznodziejstwa, piśmiennictwa i drukarstwa, byli także aktywni na szeroko rozumianej niwie spraw społeczno-kulturalnych. Nie bez powodu zwano niegdyś Bielsko „okiem protestantyzmu” – w tutejszym kościele działało wielu wybitnych duszpasterzy. Pięciu z nich upamiętnia niedawno odrestaurowana tzw. Studnia Pastorów na bielskim Syjonie, są to: Jerzy Trzanowski (†1637), Łukasz Wenzelius († po 1638), Jan Jerzy von Schmitz (†1825), Karolo Samuel Schneider (†1882) i Teodor Haase (†1909). Nieprzypadkowo też w Bielsku stanął jedyny na terenach obecnej Polski pomnik Marcina Lutra, a nasze miasto jest jednym z niewielu w tej części Europy, gdzie działają trzy parafie ewangelickie – dodaje kurator.

Wystawę zaaranżowano w trzech salach, w których zgromadzono blisko 250 eksponatów. Pierwsze pomieszczenie poświęcono reformacji w Bielsku i okolicy do 1628 roku oraz reformacji i kontrreformacji w Lipniku oraz Białej do 1708 roku. Historyk Piotr Kenig przypomina, że w leżącym na habsburskim Śląsku Bielsku gmina luterańska powstała już około 1550 roku, a pół wieku później należeli do niej prawie wszyscy mieszkańcy miasta. Kościoły św. Mikołaja i ś. Stanisława stały się w 1559 roku luterańskie, a w 1608 roku ewangelicy ukończyli budowę kościoła cmentarnego św. Trójcy.

Na uwagę zasługują dwie pozycje związane z Marcinem Lutrem: jego pisma Von den Concilijs vnd Kirchen (O soborach i kościołach) wydrukowane w wittenberskiej drukarni Hansa Luffta w 1539 roku oraz Biblia w jego tłumaczeniu, wydana w tejże oficynie w roku 1550, z licznymi drzeworytami Lucasa Cranacha młodszego, Georga Lembergera i Hansa Brosamera. Nie brak pamiątek związanych z księdzem Jerzym Trzanowskim, kaznodzieją zamkowym i proboszczem w Bielsku w latach 1625–1628. Ten autor łacińskich hymnów i pieśni religijnych, zwany słowiańskim Lutrem, zasłynął przede wszystkim jako autor kancjonału Cithara Sanctorum, wydanego po raz pierwszy w Lewoczy w 1636 roku. Śpiewnik ten przyjął się szybko w słowiańskich zborach Czech, Moraw, Słowacji i Śląska Cieszyńskiego, gdzie służył do początku XX wieku. Szczególną uwagę zwraca ambona z 1553 roku pochodząca z nieistniejącego już drewnianego kościoła św. Jakuba, później św. Małgorzaty w Kamienicy.

W części poświęconej Lipnikowi i Białej, miejscowościom leżącym kresach ówczesnej Rzeczpospolitej, zwraca uwagę list króla Stefana Batorego skierowany do proboszcza lipnickiego w 1583 roku, w którym władca nakazuje łagodne traktowanie miejscowych protestantów. Cennym zabytkiem kartografii jest mapa Polski Wacława Grodeckiego, rekomendowana do druku przez Filipa Melanchtona, najbliższego współpracownika Marcina Lutra.

W drugiej sali wystawy przypomniano krótko okres najsilniejszej kontrreformacji. Prześladowania „innowierców” na obszarach podległych władzy katolickich Habsburgów zapoczątkowała wojna trzydziestoletnia (1618–1648). Protestanci Śląska Cieszyńskiego po odebraniu im kościołów (1654) gromadzili się na tajnych nabożeństwach w domach i okolicznych lasach. Dopiero w 1709 roku w Cieszynie powstał tzw. kościół łaski, do którego aż do 1781 roku uczęszczali także mieszkańcy Bielska i okolicy. Z kolei w Białej konflikt wyznaniowy zapoczątkowało zainstalowanie misji jezuickiej w 1708 roku. Mimo przywilejów królewskich, gwarantujących pełne równouprawnienie, niespokojne czasy uniemożliwiły ewangelikom budowę kościoła – mówi Piotr Kenig. Wspomniane przywileje, wydane przez królów polskich Augusta II, Augusta III i Stanisława Augusta Poniatowskiego, można zobaczyć na wystawie. Z ok. 1730 roku pochodzi mapa Księstwa Cieszyńskiego, opracowana przez osiadłego w Cieszynie ewangelika z Węgier, Jonasza Nigriniego.

W tej samej sali największa część ekspozycji poświęcona jest historii parafii ewangelickich w Bielsku, Białej, Starym Bielsku i Jaworzu w latach 1781–1861, tj. od ukazania się patentu tolerancyjnego cesarza Józefa II do wydania patentu protestanckiego cesarza Franciszka Józefa I, ten ostatni dokument ostatecznie uczynił z ewangelików w Austrii równoprawnych obywateli. Wyeksponowano tu m.in. sprzęty liturgiczne, obrazy i rzeźby z kościołów ewangelickich oraz liczne druki, okólniki związane z patentem tolerancyjnym cesarza Józefa II. Pośród rzemiosła, za niezwykle interesujący uznałbym dzwon ufundowany w 1794 roku przez właściciela Jaworza Arnolda Saint-Genois i jego żonę Julię z Laszowskich dla tamtejszego kościoła ewangelickiego. Ciekawe walory artystyczne i poznawcze mają srebrne kielichy ufundowane u schyłku XVIII stulecia dla kościołów ewangelickich w Bielsku, Białej i Jaworzu – mówi kurator dr Grzegorz Madej. W części poświęconej Białej warto zwrócić uwagę na rękopis cennej kroniki Wacława Chamrata, skopiowanej z oryginału przez ewangelickiego nauczyciela Karola Ernesta Tschikardta w połowie XIX wieku.

Ramy czasowe trzeciej sali ekspozycji to okres od 1861 roku po współczesność. Obok Bielska, Białej, Starego Bielska i Jaworza przedstawiono założoną w 1864 roku parafię w Międzyrzeczu, wspomniano także o parafiach w Czechowicach-Dziedzicach (do 1968 roku filiał Bielska) oraz Wieszczęta-Kowale (utworzona w 1992 roku, wcześniej w zborze jaworzańskim). Wiele eksponatów to unikaty związane z ważnymi postaciami bielskiej parafii: księżmi Teodorem Haase (polityk, inicjator budowy Szpitala Śląskiego w Cieszynie, wydawca polskojęzycznej postylli Grzegorza z Żarnowca oraz kazań Mikołaja Reja), oraz Ryszardem Ernestem Wagnerem (bibliofil, wydawca szeregu materiałów źródłowych do dziejów Bielska-Białej). W części poświęconej ewangelickim cmentarzom szczególną uwagę zwraca rzeźba modlącego się kosiarza z 1912 roku, pochodząca z nagrobka Wacława Hainischa na cmentarzu ewangelickim w Mikuszowicach Śląskich. Z kolei wyeksponowane na atrium muzeum płyty nagrobne Jerzego Centnera (†1654) i Marii Elżbiety Seeliger (†1780) to unikatowe, najstarsze zachowane zabytki tego typu w naszym mieście.

Kuratorzy wystawy: Grzegorz Madej, Piotr Kenig, Jakub Krajewski

Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej, Zamek książąt Sułkowskich

Wystawa otwarta od 18 czerwca do 30 października 2017 roku

Wystawie towarzyszy ekspozycja w formie roll-up zatytułowana „-Reformacja w Europie Środkowej i Wschodniej-" prezentowana na przestrzeni atrium. Została przygotowana przez Niemieckie Forum Kultury Europy Środkowej i Wschodniej. Więcej informacji: http://www.kulturforum.info