Bystra, odkąd zamieszkał w niej Julian Fałat, stała się miejscem tętniącym życiem towarzyskim i terenem spotkań artystycznych. Nie licząc najbliższej rodziny malarza, lista zacnych i znamienitych osobistości odwiedzających jego dom i pracownię jest imponująca. Byli wśród nich: aktorzy, artyści, arystokraci, duchowni, dziennikarze, finansiści, lekarze, literaci, lokalni włodarze z Bielska i Białej, ministerialni urzędnicy ze stolicy, posłowie na sejm, prawnicy, profesorowie z krakowskiej ASP, wojskowi, ziemianie i wielu innych.

Magistrae Artis w Fałatówce to projekt wystawienniczy – będący kontynuacją formuły realizowanej w głównej siedzibie  Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej – Zamku Książąt Sułkowskich, pod nazwą Złap kontakt ze sztuką – wypatrzone w magazynie – połączony z niedzielnymi spotkaniami dyskusyjnymi. Jest to cykl prezentacji wybranych eksponatów, głównie ze zbiorów Działu Sztuki i Rzemiosła Artystycznego, obejmujących prace wykonane przez twórców w różny sposób powiązanych z osobą i działalnością artystyczną Juliana Fałata.

Grupa Czartak. 1 lutego 1922 roku ukazał się w księgarniach pierwszy numer czasopisma „Czartak. Miesięcznik Literacko-Artystyczny”, pod redakcją Edwarda Kozikowskiego, Jana Nepomucena Millera i Emila Zegadłowicza. Opublikowany został przez wadowicką drukarnię Franciszka Foltina kilka dni wcześniej. Był to periodyk ugrupowania o tej samej nazwie, zawiązanego w Gorzeniu pod Wadowicami, skupiającego literatów i plastyków z różnych stron Polski, których łączył zachwyt nad Ziemią Beskidzką, bowiem: Powietrze! Beskid niezrównany! Niebo, jakiego nigdzie nie ma! Rzeka niepodobna do innych rzek! I serca dookoła dobre i uczciwe!

Grupa powstała na fali tego rodzaju inicjatyw rodzących się na obszarze całej odrodzonej Rzeczypospolitej. Najbliższym wzorcem był poznański Bunt i wydawane przez niego czasopismo „Zdrój”, kierowane przez zaprzyjaźnionego z Emilem Zegadłowiczem Jerzego Hulewicza. „Czartak” działał w latach 1922–1928. Jego wstępne i ogólnikowe założenia ideowe oparte na prawdzie, rzetelności, duchowej czystości i zachwycie, jakie są niezbędne dla wyrazu nowej sztuki niepodległego państwa, zostały ostatecznie sformułowane we wstępie do trzeciego numeru pisma i skoncentrowane były na: dbałości o treść utworu literackiego, zagadnieniach artystycznych, religijnych, społecznych i antyurbanizacyjnych, a poszczególnych członków łączyło braterstwo poezji i życia.

Dorobek wydawniczy ugrupowania to przede wszystkim niskonakładowe książki, tomiki poezji, sztuki teatralne, prace krytyczne dotyczące najnowszej polskiej literatury, często o bibliofilskim charakterze. W stosunku do wielu z tych publikacji Emil Zegadłowicz podkreślał, że to majstersztyk graficzny. Almanach bractwa, planowany początkowo jako miesięcznik, opublikowany został tylko w trzech numerach, ze zmienionym podtytułem w drugim i trzecim na „Zbór Poetów w Beskidzie”. Jak wspominał Edward Kozikowski wysunięta została bowiem sugestia: aby [treść] związana była z Beskidem, a więc z jego przyrodą, ludem i panującymi tu obyczajami.

Wśród piszących i publikujących swoje wiersze, opowiadania, eseje, artystyczne manifesty, rozprawy krytyczne, omówienia i relacje z wydarzeń kulturalnych – oprócz wspomnianych na początku – znaleźli się m.in.: Janina Brzostowska, Zofia Kossak-Szczucka, Józef Birkenmajer, Bolesław Leśmian, Stanisław Miłaszewski, Tadeusz Szantroch, Stanisław Ignacy Witkiewicz.

Każdy numer przygotowywany był w indywidualnej szacie graficznej, z jednostkowo zaprojektowaną okładką, zindywidualizowaną typografią. Opatrzony był obszernym wstępem (do każdego numeru pisanym przez innego autora), a jego interdyscyplinarny charakter podkreślały kompozycje graficzne towarzyszące poszczególnym tekstom oraz wizerunki ich autorów przygotowane przez współpracujących i współtworzących grupę malarzy, rysowników i grafików: Zdzisława Gedliczkę, Jerzego Hulewicza, Ludwika Misky’ego, Edwarda Porządkowskiego, Zbigniewa Pronaszkę i Wacława Wąsowicza. Recenzenci z uznaniem odnosili się do tego wydawnictwa, na przykład omawiając drugi numer (opublikowany końcem 1924 roku w Warszawie), pisali m.in.: toż to książka do modlenia, której każde słowo należy całować jak grudkę świętą – świętą grudkę serca; rzecz jest zaiste w treści i formie wspaniała.

Interesującym dodatkiem – do numeru wydanego w Krakowie w 1928 roku – jest „Teka Autolitografij Czartaka”, zawierająca osiem kompozycji graficznych, jedno- i wielobarwnych. Dwie z nich wykonane przez Juliana Fałata można na bieżąco oglądać na piętrze bystrzańskiej willi. Pozostałe, autorstwa: Jana Hrynkowskiego, Felicjana Szczęsnego Kowarskiego, Ludwika Misky’ego, Jana Mrozińskiego, Zbigniewa Pronaszki i Wojciecha Weissa zaprezentowane zostały na parterze Fałatówki wraz z rocznikami czasopisma (nr pierwszy udostępniony przez Książnicę Beskidzką w Bielsku-Białej). Dopełnieniem ekspozycji jest rzeźbiarska głowa Emila Zegadłowicza, wykonana przez Franciszka Suknarowskiego, ucznia Xawerego Dunikowskiego. Serdecznie zapraszamy, szczególnie w niedzielne dopołudnia, gdy muzealnicy snuć będą o tym wszystkim opowieści.

Teresa Dudek Bujarek

Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej – Fałatówka w Bystrej, ul. Juliana Fałata 34
niedzielne spotkania dyskusyjne, godz. 10.00:

• 6 lutego 2022 – Literaci w Czartaku, prowadzenie Kinga Kawczak
• 3 kwietnia 2022 – Plastycy w Czartaku, prowadzenie Teresa Dudek Bujarek
• 5 czerwca 2022 – Julian Fałat w Czartaku, prowadzenie Ewa Kubieniec

dojazd we własnym zakresie linią nr 57,
z dworca autobusowego w Bielsku-Białej odjazd o godz. 9.40, powrót z Bystrej godz. 12.19